آداب و رسوم ویژه اربعین در کربلای معلی 

روز اربعین و زیارت کربلا ثواب زیادی دارد و این روز آداب و رسوم خاص خود را هم دارد کـه در این مطلب بـه بیان انها پرداخته ایم. مراسم هـای عزاداری ای کـه بـه مناسبت عاشورا و زیارت اربعین برای زنده نگاه داشتن واقعه شهادت امام حسین«ع» و 72 تن از یاران و اهل بیت شان در میدان حماسه کربلا در سال 61 هجری «680 میلادی» برگزار میشود،

از جمله آیین هـای ویژه و منحصر بـه فردی است کـه شیعیان عراق تا بـه امروز آن را انجام داه و بـه آن پای بند بوده اند.حرم و مرقد نورانی امام حسین«ع» در شهر کربلا «105 کیلومتری جنوب غربی بغداد» نقشی اساسی در پیدایش این آداب و تحول و تکامل آن داشته است. افزون بر این کـه شهر کربلا در چشم شیعیان و بـه ویژه شیعیان عراق،

مرکز یک واقعه بزرگ تاریخی و روحانی است و مکانی مقدس و مهم برای زیارت هـای شیعه بـه شمار می آید، موقعیتی بی بدیل در بـه یادآوردن فاجعه کربلا و زنده کردن و سازگار نمودن ظاهری و باطنی افراد با حوادث آن واقعه دارد. هر سال میلیون‌ها نفر از شیعیان عراق، مراسم عزاداری عاشورا و اربعین را بـه صورت جمعی و در دسته هـای بزرگ عزا برگزار میکنند

و آن دو روز بزرگ تاریخی را در کربلا جان تازه و دوباره می بخشند.منظور از «مراسم اربعین» در این بحث، همه ی ی ی کارها و فعالیت هایی است کـه بـه مناسبت روز اربعین و یادبود شهادت امام حسین«ع» در کربلا، یعنی روز بیستم ماه صفر، دومین ماه در تقویم اسلامی، انجام میگیرد. از مهم ترین و بارزترین این اعمال،

پیاده روی برای زیارت قبر امام حسین«ع» است کـه زائران، بـه صورت فردی و گروهی، معمولاًً از خانه هـای خود و نیز از دیگر مبادی، با پای پیاده بـه راه می افتند و خود را در روز اربعین بـه کربلای مقدس میرسانند. علاوه بر رسم پیاده روی، آداب و اعمال دیگری همچون زیارت امام حسین«ع» در روز اربعین و بـه راه افتادن دسته هـای بزرگ سینه زنی و زنجیرزنی نزدیک قبر سیدالشهدا«ع» نیز در این روز صورت میگیرد.

انچه مراسم اربعین را از دیگر مراسم هـای مذهبی شیعه متمایز می سازد، بروز حالت همبستگی و یکپارچگی اجتماعی، بـه شکل روشن در طول برگزاری این مراسم است و مردم بـه دلخواه خود، خانه و خوراک و پوشاک و همه ی ی ی امکانات خود را برای عزاداران و شرکت کنندگان در مراسم هزینه میکنند و در این راه، از کوچک ترین خدمتی دریغ نمی ورزند.

مراسم عزاداری اربعین در کربلا

مفهوم «رسم عزاداری»

اهمیت رسوم عزاداری اساساً در این است کـه یک عمل طبیعی را در انسان بـه نمایش میگذارد؛ چون عکس العملی عادی و غریزی در وجود اوست و جزئی از ساختار روحی ـ روانی وی را تشکیل می دهد. عزا و ماتم معمولاًً بـه صورت غم و اندوه در فقدان چیزی یا شخصی کـه با انسان رابطه قوی و خاص داشته، بروز مییابد.

بنابراین فقدان و نبودن، عنصر اصلی عزاداری است و اگر نباشد، عزاداری و مانند آن امکان نمی‌یابد. این فقدان و از دست دادن، معمولاًً با احساساتی آمیخته بـه اندوه همراه است کـه نسبت بـه جایگاه انچه از دست رفته و نیز بر حسب گنجایش روحی فرد، متفاوت می باشد.

عزاداری و عزاداری برای اموات در اسلام، بیش از آن کـه جنبه فردی و تخلیه روحی ـ روانی داشته باشد، حالتی است ارزشمند کـه پایه هـای روابط اجتماعی را در امت اسلامی محکم تر می سازد و با مشارکت مسلمانان در مراسم عزا و تشییع جنازه و نماز گزاردن بر آن و دعا کردن در حق میت و بـه خاک سپردن او،

وحدت و همبستگی روحی و اجتماعی در انها بـه شدت تقویت میشود و جایگاه ایشان را بـه سطح بالایی از توانمندی و قدرت ارتقا می بخشد.میان مراسم هـای عزاداری مسلمانان، چه شیعه و چه سنی، در پیش از واقعه کربلا و پس از آن تفاوت چشم گیر وجود دارد.

شهادت امام حسین«ع» و اصحابش در روز عاشورا، شکل و حقیقت عزاداری هـای مسلمین را دگرگون ساخت و بـه آن حرکت و جهت خاص و متعالی بخشید. از امام جعفر صادق«ع» نقل شده است: «گریه و ناله در هر مسئله ای بـه جز در انچه بـه شهادت حسین بن علی«ع» مربوط میشود، برای بنده مکروه و ناپسند است، اما شخص در گریه بر سیدالشهدا، پاداش دارد».

این روایت برای عزاداری امام حسین«ع» حالتی استثنایی تصویر کرده و میان آن و دیگر انواع عزاداری تفاوت هـای بسیار نهاده است. اگر چه شیوه هـای عزاداری در اسلام قید و بندهایی خورده و گریه و ناله و فریاد بیش از حد، مکروه دانسته شده، اما در اظهار غم و ماتم در عزای حسین بن علی«ع» این مسئله نه تنها منع نشده کـه انجام آن، شخص را در مسیر اجر و پاداش الهی قرار می‌دهد.

از این رو، در روایت ائمه شیعه^ بر اقامه عزای امام حسین«ع» در مواقع مختلف تأکید و اصرار شده کـه شاعران و مرثیه سرایان، اندوه و گریة شوندگان را برانگیزند و افراد با خانواده هـای خود در عزاداری هـای حسینی شرکت نمایند.

پس نشانه ها و مظاهر عزای امام حسین«ع» تنها یک تعامل احساسی با واقعه کربلا و یا فعالیتی سیاسی و چالش با نظام هـای جابر و ستمگر نیست؛ بلکه یک حرکت و کار اعتقادی است کـه توش و توان خود را از درون یک مرکز دینی میگیرد؛ مرکزی کـه آداب و رسوم عزاداری، در تحکیم پایه هـای آن و نشر تعالیمش، عنصر اساسی بـه شمار می آید.

زیارت اربعین
زیارت اربعین عبارت است از زیارت مرقد مطهر امام حسین«ع» در روز بیستم ماه صفر؛ یعنی پس از گذشت چهل روز از شهادت امام حسین«ع». شیعیان عراق، روز اربعین را «روز برگرداندن سر مقدس» می نامند؛ بـه این دلیل کـه سر امام حسین«ع» در چنین روزی بـه کربلا بازگردانده شد و چهل روز پس از شهادت امام بـه بدن مطهر ایشان ملحق گردید. در بزرگداشت هـای شیعه، پس از روز عاشورا،

روز اربعین مقام دوم را داراست و مشارکت مردمی در این روز، بسیار گسترده است و جمعیتی انبوه از شیعیان عراق و دیگر اماکن، با پای پیاده و بـه شوق زیارت مرقد امام حسین«ع» و تبرک جستن بـه آن، راهی کربلا میشوند. این سفر زیارتی، چندین روز و گاه چندین هفته را دربرمی گیرد و در اثنای آن، مراسم هـای مختلف و خاصی برگزار میشود.

زیارت اربعین شیعیان عراق، در دهه هـای اخیر «دوره حاکمیت ظالمانه صدام حسین» با چالش و درگیری با نظام بعث در عراق توأم بوده است. انچه باعث شد مراسم روز اربعین بـه همراه دیگر یادبودهای شیعی، ممنوع گردد، ممنوعیت آداب عزاداری، از جمله پیاده روی روز اربعین برای زیارت امام حسین«ع» بود

کـه در مقابله و مبارزه زائران با حاکمیت عراق و منع رفت وآمدها نقشی اساسی داشت و باعث شد تا میان زائران و نیروهای امنیتی تنش ها و کشمکش هایی بـه وجود آید و نهایتاً بـه درگیری هـای مسلحانه 1977 در نزدیکی کربلا منجر شود. در نتیجه، مراسم پیاده روی روز اربعین، جدا از یک سنت دینی صِرف،

بـه حرکتی آکنده از مفاهیم و آموزه هایی چون مقاومت و مبارزه شیعی علیه تحرکات حکومت عراق، در جهت هویت افزایی و گسترش فعالیت هـای دینی آنان تبدیل گردید.

مراسم عزاداری مردم عراق در اربعین

یک تجربه ناب

پیاده روی، یکی از نشانه هـای بارز مراسم عزاداری روز اربعین است؛ یک تلاش بـه ظاهر بدنی، اما در واقع معنوی و روحانی کـه از خلال آن، شخص خود را هم از لحاظ روحی و هم از جهت بدنی و ظاهری، با حقیقت عزاداری برای امام حسین«ع» تطابق می‌دهد. زیارت مرقد سیدالشهدا،

بخشی از یک سفر مقدس است کـه زائر دوست می دارد آن را بدون استفاده از وسایل نقلیه معمول انجام دهد؛ زیرا کمک گرفتن از این ابزار، عزادار را بـه طور کلی از دنیای معمولی و روزمره اش جدا نمی کند. بـه خصوص اگر توجه کنیم کـه کناره گرفتن از دنیای پیرامون روزمره، یکی از مراحلی است کـه می‌توان از خلال آن، بـه فضای حقیقی و اصیل عزاداری وارد شد.

پیاده روی زیارت اربعین، این امکان را برای زائران فراهم می آورد کـه اعمال و حرکات بدنی را برای رسیدن بـه هدف اصلی یعنی طهارت روحی بـه کار گیرند؛ چیزی کـه غالباً از مهم ترین نتایج مورد نظر در سفر زیارتی آن روز بزرگ است. بدن زائر، در اثنای این مرحله و پس از آن، رو بـه ضعف و سستی می نهد

و بـه راحتی برای تعالی روحی و تقویت بعد معنوی، رام و آرام می‌گردد و دست رغبت ها و شهوات سرکش کـه غالباً برای بروز خود بـه بدنی قوی نیاز دارند، از سر او کوتاه میشود.بدین ترتیب، طهارت روح کـه عزادار در طول پیاده روی خود بـه سوی کربلا با آن انس گرفته، یکی از نشانه هـای بارز در سفر او بـه شمار می آید

و چه بسا این حالت تطهیر و پاکی تا مدت ها پس از این مرحله سلوک، در او باقی میماند و در تمام فعالیت هـای روزانه او آثار خود را نشان می‌دهد. پیاده روی روز اربعین، همچنین تجربه هـای معرفتی و شناختی جدیدی را برای شخص بـه ارمغان می آورد.

وی در طول سفر، دنیاهای جدیدی را کشف میکند و سرزمین هـای نوی را می‌بیند و با افراد و شخصیت هـای تازه ای آشنا میشود. در واقع شخص در این مرحله از عزاداری، هم محیط پیرامون خود را از چشم اندازی دیگر می نگرد و هم در تطابق و سازگاری با دنیای متفاوت بیرون از خود، بـه نوعی خودیابی و کشف دوباره خویشتن دست می یابد.

با این‌کـه پیاده روی بـه سوی کربلا، از سه راه اصلی: نجف ـ کربلا، حله ـ کربلا و بغداد ـ کربلا صورت می گیرد، اما راه نجف ـ کربلا بـه جهت اهمیتی کـه دارد و ابعاد معنوی و تاریخی ای کـه در آن نهفته، متمایز از دیگر مسیرهاست؛ زیرا زیارت مرقد علی بن ابی طالب«ع» در نجف، از سوی زائران پیاده، بُعدی نمادین و معنوی بـه حرکت آنان می بخشد و انها را در اتمام سفر مقدسشان بـه کربلا راغب تر میکند.

تا کربلا
دو ساعت گذشته از ظهر، با گروه هـای متعدد راهپیمایان، از مرقد امام علی«ع» بـه راه می افتیم و پس از عبور از کنار گورستان «وادی السلام» «بزرگ ترین مقبره شیعیان در دنیا» بـه جاده کربلا می‌رسیم. هزاران نفر از پیادگان، در حالی کـه پرچم هـای سبز حسینی در دست دارند، بـه سرعت بـه راه خود ادامه میدهند.

بعضی پرچم داران مصرّند کـه پرچم ها را بـه ضریح امام علی«ع» متبرک کنند و با کسب حالت تقدس و پاکی، در سفر پیش روی خود، از آن فیض گیرند. پیادگان حسینی با شتاب و در حالی کـه پرچم هـای سبز در دست دارند، راه می پیمایند.

یکی از پدیده هـای جالب و در عین حال پرمعنا و مفهوم، وجود گروه هـای مختلف خدمت رسانی است کـه در طول راه، بـه پیادگان خدمات مختلف ارائه می دهند. یکی از این خدمات، دعوت زائران بـه توقف و استراحت و در اختیارگذاردن اتاق و خانه برای آنهاست. نزدیک غروب، تعدادی از نیکوکاران را دیدیم کـه در میان راه ایستاده بودند و زائران را بـه توقف و گذراندن شب در کاروان هـای خویش دعوت میکردند.

عده ای نیز بـه اصرار و التماس از پیادگان می خواستند بـه منازل ایشان وارد شوند تا بـه بهترین شکل از انها پذیرایی شود.دسته ها و کاروان هـای خدمت گزار، بر حسب خدمتی کـه ارائه میدهند، مختلف و متفاوتند. بیشتر انها کارشان پذیرایی از زائران و برطرف کردن تشنگی و گرسنگی آنهاست

کـه در طول روز یکسره و بدون توقف ادامه دارد. معمولاًً فعالیت گروه ها و جماعت هـای نزدیک بـه هم، با هم تنظیم و هماهنگ شده است، تا کارها تکراری نشود و نوع و وقت ارائه وعده هـای غذایی رعایت گردد و خدمات بـه بهترین صورت تقدیم زائران شود.

همچنین، در طول روز، عده ای طبق ها و سینی هـای غذا را روی سر می گیرند و انها را میان پیادگانی کـه تمایلی بـه توقف ندارند، توزیع میکنند. از جمله دیگر خدمات در راه کربلا، کـه نشان می دهد خادمان حسینی از هیچ نیازی غفلت نکرده اند، این است کـه عده ای تلفن هـای همراه زائران را بـه صورت مجانی شارژ میکنند

و خدمات پزشکی و بعضی درمان هـای طبیعی و ماساژ دادن دست و پای خسته پیادگان و جز این از دیگر خدماتی است کـه بـه زائران ارائه می شود و، هر بیننده ای را بـه شوق و شگفتی و تحسین وامی دارد.در گوشه ای دیگر، حدود ده نفر از زنان عرب در کنار تنورهای گلین ایستاده اند و مشغول پخت نان هستند.

بوی نان تازه، زائران خسته و گرسنه را متوجه این قسمت میکند. بعضی از این زنان، از حدود ده روز پیش تر در این مکان حاضر شده و پخت نان را آغاز کرده اند.دسته هـای زوار، معمولاًً پلاکاردهایی در دست دارند کـه نام خاص دسته ها، یا نام شخصیت هـای معروف شیعه همچون خطبا و مرثیه خوانان امام حسین«ع» روی آن ها نوشته شده است.

عده ای دیگر از پیادگان، شعارهایی را بر کیف و چمدان خود، یا روی لباس هاشان حک کرده اند کـه نشان از پیشینه تشیع انها دارد و نیز بیان گر سفر روحانی انها بـه سوی کربلای مقدس است. در دست بعضی از ایشان، پرچم کشور عراق را نیز میتوان دید و گاه پرچم کشور بحرین نیز در دست عده ای دیده می شود

کـه اشاره ای است بـه حمایت از شیعیان بحرین در حرکت هـای اعتراضی انها علیه حاکمان بحرین؛ حرکت انقلابی ای کـه در آغاز سال 2011 بـه وقوع پیوست و نمونه آن در کشور هـای دیگری چون تونس و مصر نیز رخ داد و «بیداری اسلامی یا «بهار عربی» نام گرفت.

راه کربلا، در این روزها، بـه جشنواره ای از نمادها و نشانه هایی تبدیل شده است کـه افکار و اندیشه ها و خواسته هـای عزاداران را بـه نمایش میگذارد.

 هوسه
در یک طرف جاده، ده ها تن دایره وار ایستاده اند و در میان این جمع، یکی در حال خواندن «هوسات» است. «هوسه» بـه قصاید ویژه قبایل عربی جنوب عراق و فرات اوسط گفته میشود کـه ارزش هایی همچون قهرمانی و شجاعت و خصوصیات والای قبیله یا یکی از افراد آن را بیان میکند.

غالباً از اینگونه اشعار در اثنای جنگ ها و مرثیه سرایی برای یکی از افراد قبیله، یا برای برانگیختن عزم و همت مردان جهت انجام کارهای سخت و بزرگ استفاده میشود.هنوز شاعر بـه اتمام قصیده خود نرسیده کـه جماعت اطرافش دم میگیرند و یک بیت از آن قصیده را همراه با حرکات موزون و حرکت دایر ه وار تکرار میکنند.

خواندن هوسه را سه تن از شاعران پی می گیرند و شرکت کنندگان کـه علاوه بر تعدادی افراد سالخورده، اکثراً از جوانان هستند، حلقه وار می گردند و حرکات خاص انجام میدهند.هوسه یک فعالیت فرهنگی است کـه ریشه در باورها و پیشینه عشایری و محلی شیعه دارد. شیعیان از این رسم در مراسم عاشورا و اربعین استفاده میکنند

و آن را در تعامل و اثرگذاری متقابل با انچه در واقع یک امر دینی و اعتقادی است، بـه سطحی بالاتر ارتقا میدهند. این تعامل باعث میشود کـه یک آیین خاص قبیله ای و محلی در پیوند با اعمال دینی و عبادی، بـه صورت یک فرهنگ ماندگار شود و از سوی دیگر، یک رسم دینی،

شکل و بسیاری از مفاهیم خود را از خلال تعامل با آداب اجتماعی زائران دریافت نماید و در نتیجه، از بروز و بیان عمیق تری برخوردار شود و زائران و عزاداران، آن را بـه چشم مقبولیت و محبوبیت بیشتر بنگرند و بپذیرند.

وعده گاه
آیین عزاداری روز اربعین در شهر کربلا، از پنج روز مانده بـه بیستم ماه صفر آغاز میشود. کاروان ها و دسته هـای بزرگ عزاداری اباعبدالله«ع» از جاهای مختلف خود را بـه این شهر میرسانند. نخستین کاروان ماتم، کاروان شبیه خوانان و تعزیه گردانان است کـه وارد کربلا میشود.

پس از انها دسته هـای سینه زنی و زنجیرزنی از شهر هـای عراق بـه سوی کربلا روانه می شوند و از 17 صفر تا روز اربعین، از صبحگاه تا پاسی از شب بـه سینه زنی و زنجیرزنی و عزاداری میپردازند.مراسم اصلی روز اربعین، دو ساعت گذشته از ظهر آغاز میشود. زائران بـه صورت دسته هـای منظم عزادار،

نزدیک در ورودی مرقد امام حسین«ع» می ایستند و در حالی‌کـه بر سینه هـای خود می کوبند، یکی از مرثیه هـای حسینی را می‌خوانند و تکرار میکنند، و در پایان سینه زنی، دست ها را بـه نشانه سلام و تحیت بـه امام حسین«ع»، بـه سوی ضریح بالا میبرند. آن گاه زائران وارد زیارتگاه میشوند

و گرداگرد ضریح می گردند و نماز زیارت بـه جای می آورند و دعاهای مخصوص زیارت اربعین را میخوانند. همانند انچه در زیارت عاشورا وجود دارد.کتاب ها و ادبیات شیعی درباره زیارت اربعین و کیفیت انجام آن، شرح و توصیف هـای دقیق ارائه داده است.

غسل و تطهیر بدن، آمادگی روحی، حرکت بـه سوی ضریح، چگونگی تعامل با دیگر زائران، چگونگی نماز و خواندن دعاها و نزدیک شدن بـه قبر امام حسین«ع»، از جمله امور تأکید شده در زیارات، برای هرچه بهتر و کامل تر انجام گرفتن زیارت است.

سفر طولانی ای کـه زائر پشت سر نهاده و با آن، روزها و ساعت ها زندگی کرده، تجربه ای است بزرگ در آزادی و رهایی از مظاهر مادی دنیا و روزمرگی هـای رنج آور و کسل کننده. در طول این سفر، زائر بـه حالتی از آزادی روحی و معنوی می‌رسد کـه تمام افکار و اندیشه هـای معمول او، در نگاهش رنگ میبازد

و چون خود را در فاصله ای بسیار اندک از ضریح سرور آزادگان حسین بن علی«ع» مشاهده میکند، آن آزادی روحی بیش از هر زمان، و روشن تر از همه ی ی ی وقت نمایان می گردد.زائر پس از تحمل رنج ها و مرارت هـای فراوان، اینک در موقعیتی قرار گرفته کـه می تواند در بالاترین سطح، با نمادها و نشانه هـای مقدسی کـه بر در و دیوار مرقد مطهر خودنمایی میکند،

احساس یکی شدن و اتحاد کند و مطمئن باشد کـه وجودش از همه ی ی پلیدی ها و ناپاکی ها زدوده شده است. نیز قادر است خود را در فضای نورانی و مقدس حرم وارد سازد و از پاداش هـای زیارت ضریح امام حسین«ع» بـه بهترین شکل برخوردار گردد.

آیین پیاده روی زیارت اربعین، سفری است بـه اعماق تجربه هـای بزرگ فردی و اجتماعی؛ سفری است برای رها شدن از بند منیّت ها و خودیّت ها و کشف دوباره خویشتن و محیط پیرامون، در همراهی با سیل خروشان و پیش برنده میلیون‌ها زائر دلداده و عاشق، و در یک کلام: سفری است برای درک دگرگونی هـای مثبت، سازنده و متعالی.

مطالب مرتبط :

شعرهای زیبای اربعین امام حسین «ع»

متن کامل زیارت اربعین همراه با ترجمه

اعمال روز اربعین حسینی

چرا هرسال عزاداری اربعین برگزار می شود؟

درباره روز اربعین و مقدس بودن عدد چهل در قرآن

احکام شرعی مربوط به اربعین را بدانید