با پرنده هما آشنا شوید | همای سعادت پرنده افسانه ای

امروز می‌خواهیم با یک پرنده منحصر بـه فرد آشنا شویم. پرنده هما یکی از گونه هایي اسـت کـه شاید چیزهای زیادی درباره اش نشنیده باشید، لوگوی هواپیمایی ایران ایر، نقش ها و مجسمه هاي باستانی سرزمین بزرگ پارسیان نشانی از این پرنده افسانه اي هستند. هما چگونه پرنده اي اسـت؟ کجا زندگی می کند؟ چـه خصوصیاتی دارد؟ در ادامه با پارس ناز همراه باشید تا بیشتر دراین مورد صحبت کنیم.

«هُمایِ اوجِ سعادت بـه دام مـا افتد، اگر تـو را گذری بر مقام مـا افتد» «حافظ». «همای سعادت» دو کلمه‌اي هستند کـه همه ی آنرا شنیده‌ایم و بعضا در مثال‌ها و صحبت‌هایمان ازآن استفاده کرده‌ایم. «هما» همان پرنده‌اي اسـت کـه نقش آنرا در سرستون‌هاي تخت‌جمشید می توان مشاهده کرد. حتی آرم و لوگوی شرکت هواپیمایی ملی ایران نیز نقش هماست.

در پاییز ۱۳۴۰، « ادوارد زهرابیان» معمار و طراح ایرانی ارمنی‌تبار، نقش هما را بعنوان آرم هواپیمایی ملی ایران طراحی کرد. آرمی کـه دارای سه خصلت متفاوت سر عقاب، گوش‌هاي گاو و یال‌هاي اسب اسـت. «هما» یک پرنده افسانه‌اي نیست و یک موجود واقعی و بومی کشورمان ایران اسـت. پرنده‌اي کـه از دیرباز در باورهای مردم این سرزمین نشانه سعادت انسان‌ هاي پاک‌نهاد و نزد مردم صاحب کرامت اسـت.

شاید جالب باشد بدانید، در ادبیات داستانی کهن ایران آمده اسـت کـه هر گاه پادشاهی در می‌‌گذشت و وارثی برای جانشینی نداشت، مردم را در می داني جمع و همایی را رها می‌‌کردند؛ هما بر روی سر یا شانه هر کسی کـه می‌نشست آن فرد سلطان آن سرزمین می‌‌شد. اگر تصور میکنید کـه «هما» نیز همانند «ققنوس» بـه داستان‌‌ها و اساطیر باستانی تعلق دارد، باید بگوییم کـه سخت در اشتباه هستید.

هما چه نوع پرنده‌ ای است؟

هما در واقعیت یک نوع لاشخور اسـت کـه فقط استخوان می خورد و یکی از بزرگ‌ترین جثه‌ها را در بین پرندگان ایران دارد. بخاطر تغذیه خاص این پرنده بـه آن «استخوان‌خوار» هم لقب می دهند.

نام علمی هما Gypaetus Barbatus و نام انگلیسی آن Bearded vulture «کرکس ریشو» اسـت. هما کـه در حال حاضر جزو پرنده‌هاي حمایت شده ایران اسـت، اغلب در ارتفاعات مناطق کوهستانی در حال پرواز اسـت.

غذای اصلی هما استخوان است

۸۰ در صد از رژیم غذایی این پرنده را استخوان و مغز استخوان تشکیل داده اسـت. اسید موجود در معده آن pH حدود یک دارد بهمین خاطر مواد فشرده‌اي همانند استخوان در کمتر از ۲۴ ساعت بطور کامل در معده هضم می شوند. این لاشخور استخوان‌ خور برخلاف دیگر کرکس‌ها بلافاصله بر سر پيکر حیوانات ظاهر نمیشود و بـه خوردن گوشت و لاشه آن ها هم علاقه‌اي ندارد.

هما صبر میکند تا بقیه کرکس‌ها و حیوانات لاشه‌خوار از لاشه دور شوند، سپس با کمک منقار خود، تکه‌اي از استخوان را جدا می کند، بـه همراه استخوان بـه آسمان پرواز میکند ودر بالای یک صخره توقف کرده، استخوان را روی سنگ رها میکند تا استخوان شکسته و بـه قطعات کوچک‌تر خرد شود. سپس استخوان ‌ها را درسته می‌بلعد. هما از لاک‌پشت و مارمولک‌هاي کوچک هم تغذیه میکند.

همای وحشی به پرهایش خاک سرخ می‌مالد تا ترسناک‌تر به نظر برسد

کرکس ریش‌دار در رنگ‌هاي مختلف در جهان وجوددارد. از سفید خالص گرفته تا نارنجی مایل بـه قرمز. خاک‌هاي حاوی اکسید آهن روی این پرنده باعث می شود تا ظاهری هولناک و وحشتناک بخود بگیرد. هما با چنگال خود خاک را بر می‌دارد و بـه مدت یک ساعت آنرا روی پر و بالش می‌مالد تا مطمئن شود کـه بـه رنگ نارنجی آتشین تبدیل شده اسـت.

البته این پرنده بـه دیگر مواد قرمز هم علاقه دارد؛ مثل برگ‌ها و چوب‌هاي قرمز. باید بدانید کـه حتی همای محبوس ودر قفس همچنین کاری را انجام میدهد و بهمین خاطر گفته می شود کـه این یک رفتار غریزی اسـت نه اکتسابی.

رنگ نارنجی پرهای هما نماد جایگاه و سن آن است

مالیدن خاک نارنجی بـه پرها با هدف استتار صورت نمی گیرد. بلکه دانشمندان متوجه شده‌اند کـه اندازه و سن پرنده در شدت این رنگ موثر اسـت. فرض بر این اسـت کـه رنگ نارنجی نوعی سمبل جایگاه و سن در بین کرکس‌هاي ریشو بشمار میرود.

بـه زبان دیگر، یکی از عادات هما در هنگام تمیز و مرتب کردن پرهای سینه‌اش استفاده از ترکیبات آهن ‌دار موجود در سنگ‌‌هاي مناطق کوهستانی اسـت. اکسید آهن موجود دراین‌ گونه سنگ‌‌ها باعث می شود تا پرهای سطح شکمی پرندگان بالغ موجود در طبیعت بـه نارنجی پر رنگ تمایل داشته باشد. این در حالیست کـه پرهای سطح شکمی پرندگان بالغی کـه در اسارت بزرگ می‌‌شوند بسیار روشن‌تر از هم نوعان آزاد خود اسـت.

جالب اسـت بدانید کـه حمام گل کردن هما کاملا مخفیانه و دور از دید دیگر جانواران اسـت و این اطلاعات هم از طریق رصد کردن و زیرنظر گرفتن هماهای اسیر شده بدست آمده اسـت. هما با مالیدن خاک بـه پر و بال خود علاوه بر از بین بردن حشرات ذره‌ بینی موجود در بین پرهایش، باعث استحکام و حفاظت بیشتر از پرهای آسیب دیده‌‌اش هم می شود.

هما پرنده‌ ای تک‌ همسری است

کرکس ریشو کـه در باور ایرانی‌ها نشان سعادت و خوشبختی اسـت، عموما تک همسر اسـت و فقط یکبار درسال جفت‌گیری میکند. گاهی، بخصوص در برخی نواحی کشور اسپانیا و فرانسه، کرکس‌هاي ریشوی مجرد بـه زوجی دیگر ملحق میشوند و نقش شوهر دوم مرغ ماده را ایفا میکنند. همای ماده همسر دوم را می‌پذیرد بـه این خاطر کـه شانس تخم‌گذاری وی را افزایش می دهد و بـه صورت دو جانبه مورد حمایت هردو شوهر خود قرار می گیرد.

باید بدانید کـه همای ماده اصولا بیشتر از سه تخم نمی تواند بگذارد و همه ی تلاش خودرا میکند تا هر سه تخم بـه جوجه تبدیل شوند. هردو جنس نر و ماده در امر تغذیه جوجه همکاری دارند. البته گفته می شود در لانه‌هایي کـه بیشتر از یک جوجه وجوددارد، جوجه کوچک‌تر توسط جوجه بزرگتر از بین می رود. جوجه باقیمانده هم عموما پس از ۱۰۷ تا ۱۱۷ روز توان پرواز کردن را پیدا می کند.

هما یکی از بزرگترین کرکس‌ های دنیای قدیم است

هما یک پرنده بزرگ جثه اسـت کـه ممکن اسـت قد آن بـه ۱٫۲ متر هم برسد. درازای بال‌هاي این پرنده بین ۲ تا ۳ متر اسـت و وزنی حدود ۴٫۵ تا ۷ کیلو گرم دارند. از نظر ریخت‌شناسی هما بـه دیگر لاشخورها شباهت چندانی ندارد. پرنده بالغ دارای بال‌‌هایي کم عرض، دراز و نسبتا نوک تیز اسـت کـه همانطور کـه گفتیم طول بال‌هاي باز آن بـه ۳ متر نیز می رسد.

دم هما بلند و لوزی شکل اسـت. سطح پشتی بال‌ها و دم بـه رنگ سیاه براق، سطح شکمی نارنجی مایل بـه زرد و سینه کاملا نارنجی رنگ اسـت. سر و گردن این لاشخور برخلاف دیگر کرکس‌ها از پر پوشیده شده و عریان نیست. دلیلش هم این اسـت کـه هما لاشه‌خوار نیست و از استخوان تغذیه میکند. هما گردنی نارنجی رنگ دارد دو رشته پر سیاه شکل دو رشته سبیل از دو سوی منقارش آویزان اسـت.

یکی از کرکس‌ های شبیه به هما، کرکس مصری است

هما خاندان و تبار محدودی دارد کـه Accipitridae نامیده می شود. کرکس‌هاي مصری با پرهای کاملا سفید و سر و گردن زرد یکی از خانواده‌هاي نزدیک بـه هما بـه شمار می روند.

برخلاف پسرعموهای خود، این کرکس‌ها کوچک و ریزجثه هستند. آن ها اغلب زیر دو کیلو گرم وزن دارند و طول بال‌هایشان هم حداکثر ۲ متر اسـت. از این رو کوچک‌ ترین نوع کرکس در جهان بشمار می روند.

هما می‌تواند 45 سال عمر مفید داشته باشد

پرنده سعادت قادر اسـت ۴۵ سال در دنیا زندگی کند. این در حالیست کـه میانگین عمر مفید دیگر کرکس‌هاي وحشی جهان ۲۱٫۴ سال اسـت. مرگ‌هاي رودتر از موعد این پرنده عموما بـه‌ دنبال خطرات و حوادث ناشی از طبیعت یا شکار انها توسط انسان روی میدهد.

شکار غیر قانونی هما باعث شده تا گونه در حال انقراض بشمار برود

در گذشته اروپایی‌ها بر این اعتقاد بودند کـه هما نوزادان انسان را میخورد بهمین خاطر مردم سعی میکردند بـه هر طریقی شده این کرکس را از بین ببرند.

بهمین خاطر از دهه ۱۹۹۰ میلادی شمار هما دربخش شرقی اروپا رو بـه انقراض گذاشت. اما در حال حاضر، اتحادیه بین‌ المللی حفاظت از طبیعت «IUCN» آنرا بعنوان جانداران تحت حمایت دسته بندی کرده اسـت.

به گفته رئیس سابق اتحادیه پرنده‌ شناسی بریتانیا هما می‌تواند پرنده خانگی هم باشد

توماس لیتلتون پویز، چهارمین بارون لیلفورد، بـه سفر و مطالعه در مورد پرنده‌ها علاقه بسیار زیادی داشت. او اغلب مواقع در مورد شکارها و پرنده‌هاي خانگی خود مطالبی مینوشت. یکبار بطور اتفاقی صاحب یک جفت هما شد و بعد ها اعلام کرد کـه این لاشه‌خوارها پرنده‌هاي بسیاری خوبی برای نگه‌داری در خانه هستند.

در آخر هم بد نیست بدانید، دانشنامه پرندگان ایران نوشته: گرچه در کشور مـا آمار دقیقی از تعداد و پراکنش پرندگان، بـه خصوص پرندگان شکاری در دست نیست، اما این باور کـه چند سال اسـت هیچکس هما را در منطقه البرز مرکزی و یا ارتفاعات دیگر البرز ندیده اسـت نیز کاملا اشتباه اسـت. اصولا هما پرنده‌‌اي‌ اسـت کـه در ارتفاعات بسیار بالای مناطق دور افتاده کوهستانی زندگی میکند.

مشاهده آن برای مردم عادی ممکن نیست. از طرف دیگر برخی خبر هـای غیر کارشناسی در روزنامه‌ها، مجلات و سایت هاي مرتبط با محیط زیست باعث شده اسـت تا تصوری نادرست از وضعیت این پرنده در ایران بـه وجود بیاید. هما در طی ۴ سال گذشته بارها توسط علاقه‌مندان و کارشناسان پرنده ‌شناسی، رکورد شده اسـت.

و در ادامه انگری بردزها در دنیای واقعی

اگر دوست‌دار حیات وحش هستید تماشای این مجموعه‌ زیبا از عکسهای پرندگان راکه توسط یک عکاس فنلاندی بـه ثبت رسیده‌اند از دست ندهید. جالب این کـه تعداد زیادی از سوژه‌هاي این آلبوم عکس شـما رابه یاد شخصیت‌هاي بازی انگری بردز «Angry Birds» خواهند انداخت.

اوسی سارینن «Ossi Saarinen» در زمینه عکاسی طبیعت فعالیت دارد و تا کنون تعداد زیادی از حیوانات وحشی طبیعت بکر فنلاند را سوژه‌ي عکس‌هاي خود قرار داده؛ اما ثبت عکسهای پرندگان زیبا و نادر، تخصص این عکاس اسـت. لحظات زیبایی کـه از دریچه دوربین او شکار شده‌اند آلبوم عکس بی‌نظیری را پدید آورده‌اند کـه شـما رابه تماشای آن دعوت می کنیم.

عده اي از این پرندگان بـه مانند شخصیت‌هاي بازی انگری بردز چهره‌اي عبوس دارند اما در عین حال جذاب و بامزه‌اند و کمتر کسی با تماشای آن‌ها عاشقشان نمی شود. از پرندگانی با دم بسیار بلند تا پرهای پرپُشت و رنگارنگ همانند مدل‌هایي حرفه‌اي در عکس‌هاي اوسی حضور دارند و هر یک معرف شخصیت خاص خود هستند. کپشن‌هاي گهگاه شوخ طبعانه‌ي اوسی نیز جذابیت عکس‌هاي وی را دوچندان می‌سازند.

البته ثبت چنین عکس‌هاي منحصر بـه فردی ممکن نخواهد بود مگر توسط شخصی کـه عاشق طبیعت باشد. «اوسی سارینن» برای شکار هر یک از عکسهای چندین ساعت را صبورانه در جنگل‌هاي سردی کـه کـه گاهی دمای هوا در آن‌ها بـه کمتر از منفی 20 درجه سانتی‌گراد هم میرسد می‌گذراند و بـه امید حضور مدل‌هاي بعضاً خجالتی خود می نشیند.

این عکاس علاوه بر عکسهای پرندگان ، ثبت عکس‌هاي زیبایی از حیوانات دیگر بـه خصوص توله‌هاي بامزه‌ي روباه، راکون، سنجاب و سگ‌ها را نیز در کارنامه هنری خود دارد و امیدوار اسـت با بـه اشتراک گذاشتن چنین عکس‌هایي، هم بتواند برای لحظه‌اي لبخند را بر لب مخاطبان خود بنشاند و هم الهام بخش مردم برای حافظت بیشتر از طبیعت و حیات وحش باشد.