درباره اصول اعتکاف در شریعت دین اسلام 

اعتکاف در دین اسلام به جدا شدن از مادیات و روزمرگی های زندگی برای رسیدن به عزت نفس و نزدیک شدن به خداوند گفته می شود. انچه اعتکاف را از عبادات ديگر متمايز و آن را در زمره عباداتي چوم حج و عمره قرار مي دهد، بهره گيري اعتکاف از اجتماع چند عبادت هست. بنابراين پرداختن به موضوع آن، بدون بررسي اجمالي اين عبادات ميسر نمي گردد.

اين عبادات عبارت اند از: روزه:پيامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در اين باره مي فرمايد: “لا اعتِکافَ الّا بِصَومٍ” امام صادق (علیه السّلام) نيز مي فرمايد: “لا اعتِکافَ الاّ بِصومٍ وَ في المِصرِ الذّی انتَ فِيه؛ هيچ اعتکافي صحيح نيست مگر اينکه به همراه روزه باشد و در شهري که در آن هستيد صورت بپذيرد.”

بنابراين از اعمال مهم اعتکاف، روزه گرفتن در ايام اعتکاف هست. معتکف مي تواند روزه واجب يا مستحب، براي خود يا به نيابت از ديگران، مثل پدر و مادر فوت شده، بگيرد. چنانچه اعتکاف در ماه رمضان باشد بايد فقط روزه واجب ماه مبارک رمضان را در نظر گرفت.

روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف مي شود؛ پس بر معتکف لازم هست تا دقت بيشتري در واجبات و محرمات روزه بنمايد و اضافه بر اين، آداب روزه داري را نيز رعايت کند.

امام صادق (علیه السّلام) در اين باره مي گويند: “روزه تنها پرهيز از خوردني و آشاميدني نيست. شرط روزه کامل، سکوت باطن و درون هست. هرگاه روزه گرفتيد، زبانتان را از دروغ نگهداريد؛ چشمتان را از حرام بازداريد؛ نزاع نکنيد؛ حسد نورزيد؛ يکديگر را با القاب زشت صدا مزنيد؛ از جدال بپرهيزيد؛ نسبت دروغ به کسي ندهيد؛ درصدد مخالفت با يکديگر برنياييد؛ خشم نورزيد؛ کسي را مورد سرزنش و دشنام قرار ندهيد.” نماز:از ديگر اعمال اعتکاف اقامه نماز هست.

حضرت علي (علیه السّلام) در اين باره مي فرمايد: “يلزَمُ المُعتَکَفَ المَسجِدَ وَ يلزَمُ ذکرَ اللهِ وَ التَلاوَةِ وَ الصّلاةِ …” بر معتکف لازم هست در مسجد بماند و به ذکر خداوند و تلاوت کتاب و نماز مشغول گردد.

اصولاً از چند منظر مي توان به نماز در حال اعتکاف نگريست:
الف) نمازهاي جماعت:
با دقت به تداوم حضور جمعي در مسجد اقامه نماز جماعت در اوقات پنجگانه از بهترين عبادات براي معتکف به شمار مي رود. پيامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درمورد جايگاه نماز جماعت، مي فرمايد: “صَلاةُ الرَجُلِ في جَماعَةٍ خَيرٌ مِن صَلاتِهِ في بَيتِهِ اَربَعينَ سَنَهٍ” نماز انسان به صورت جماعت بهتر از نمازي هست که در منزل خود به مدت چهل سال مي خواند.

ب ) نماز شب:
نماز شب از برجسته ترين و با فضيلت ترين عبادات در اسلام هست، در آيات و روايات تأکيد فراواني روي اين عمل صورت گرفته تا آنجا که خداوند نماز شب را بر بنده محبوبش حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) واجب ساخته و چنين مي فرمايد: “وَ مِنَ اللّيلِ فَتَهَجّد بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسي أَن يبعَثَکَ رَبُّک مَقاماً مَحموُداً؛ قسمي از شب را به نماز بايست؛ خداي تو، دوست دارد که تو را به مقام محمد برساند (اسراء 79).”

همچنين قرآن از کساني که در شب به راز و نياز با خداي خود مي پردازند تمجيد نموده هست: “وَ الذّينَ يبيتُونَ لِرَبّهِم سُجّداً وَ قِياماً (فرقان:164) آنان که در دل شب در حال سجده و قيام مي باشند.” اهميت تهجد در اعتکاف زماني آشکار مي شود که بدانيم «خلوت» و «سهر» هر دو از مراحل سير و سلوک بوده و در کنار هم انسان جوياي کمال را به مقصد مي رسانند.

ج) نوافل يوميه (نمازهاي مستحبي هرروز):

نمازهاي مستحبي هرروز به جهت اشتغال به امور روزمره، از انسان فوت مي شود. در حالي که به انجام آن بسيار سفارش شده هست. امام کاظم (علیه السّلام) مي گويند: “صلاةُ النَوافِلِ قُربانُ کلّ مؤمنٍ” و انسان معتکف در سايه دوري از کارهاي روزمره، فرصتي مي يابد تا زلال جان را در درياي رحمت الهي شستشو داده و از فيوض آن بهره مند گردد.

د) نوافل مخصوص:
چون بهترين اوقات اعتکاف در ماه مبارک رمضان و ماه رجب هست. معمولاً معتکف از انجام نمازهاي مستحبي در اين ايام غافل نمي شود و در اين ميان شب نيمه ماه رجب و شبهاي قدر، دستورات ويژه ايي دارند که عمل به آن ها براي معتکف شيرين و خوشگل هست.معتکف در روز و شب به دعا دل مي بندد.

قرآن در اين باره مي گويد: “وَ قالَ رَبَّکُم اَدعُوني اَستَجِب لَکُم اِنّ الذّينَ يستَکبِرونَ عَن عِبادَتي سَيدخُلونَ جَهَنّمَ داخِرين؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانيد تا اجابت کنم شما را و آنان که از عبادت من روي برگردانند و تکبر بورزند، به زودي داخل جهنم خواهند شد (غافر60).”

ادعيه ايام اعتکاف را از چند موضع مي توان به نظاره نشست:

الف) ادعيه مخصوص ايام البيض:
از مهمترين دعاها در اين ايام، دعاي اُمِ داوود هست. اين دعا از حيث محتوا داراي دو بخش زیاد مي باشد: بخش اول، عبارت از فرازهايي هست که در انها عقايد اسلامي مثل توحيد، صفات خدا، نبوت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، نبوت پيامبران سلف (علیهم السلام) و وجود و عظمت مقام ملائک بيان مي شود و بخش دوم دعا،

عرفان ناب شيعي هست که از دهان مبارک رئيس مذهب شيعه تراوش نموده هست. در اين فرازها، دعاي ام داوود شباهتهاي زيادي به دعاي جوشن کبير پيدا مي کند و همۀ چيز هستي را متعلق به خداوند دانسته و از براي انسان جز تعلقي و ربطي به وجود خداوند، چيز ديگري قائل نمي شود. يعني؛ همان مسأله فقر و غناي وجودي در عرفان اسلامي.

اين دعا داراي آداب مخصوصي هست ازجمله بايد دعاکننده روزه دار باشد؛ دعا را بعد از نماز عصر بخواند؛ دعا را بعد از قرائت سوره هايي مخصوص از قرآن شروع کند؛ و همچنين آن را در مکاني خلوت بخواند. يکي ديگر از دعاهاي مهم اين ايام، زيارت امام حسين (علیه السّلام) در نيمه ماه رجب هست.

در اين هنگام دو زيارت از براي ايشان خوانده مي شود که يکي به زيارت امام حسين در شب پانزدهم مشهور هست و ديگري به زيارت غفيله.

ب) ادعيه ماه رمضان:
اگر انسان در ماه مبارک رمضان معتکف شود از دعاهاي مربوط به اين ماه نيز بهره مند مي گردد که به جهت شهرت آن ها، از ذکرشان خودداري مي شود.

ج) قرائت قرآن کريم:
از ديگر اعمال اعتکاف، قرائت قرآن کريم مي باشد. درمورد اهميت تلاوت قرآن مجيد پيامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مي گويند: “ای سلمان: هنگامي که مؤمن قرآن تلاوت مي کند، خداوند درهاي رحمت را به سوي او مي گشايد …» و به راستي که چيزي بعد از فراگيري علم در پيشگاه خداوند، محبوبتر از قرائت قرآن نيست

و بزرگوارترين بندگان در پيشگاه خداوند بعد از پيامبر و علما، حاملان قرآن میباشند. اينان همانند انبيا از دنيا خارج مي شوند؛ به همراه انبيا از قبرهايشان محشور شده و از پل صراط عبور مي کنند و به آنان مثل ثواب انبيا داده مي شود. پس خوشا به حال طالب علم و حامل قرآن، از آن چيزيهايي که در پيشگاه خداوند دارند از کرم و شرف.

قرآن نيز اين گونه از عظمت خود خبر مي دهد: “لَو اَنزَلنا هذا القُرآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأيتَهُ خاشِعاً مُتِصَدِعاً مِن خَشيةِ الله؛ اگر قرآن را بر کوه نازل مي کرديم يقيناً آن را فروتن و از هم پاشيده از بيم خدا مي ديدي. (حشر:21)”

در مراسم اعتکاف، به ويژه در اعمال ام داوود در ايام البيض، سفارش به خواندن سوره و آيات مخصوصي شده که از جمله انها، صد مرتبه حمد و توحيد، ده مرتبه آيةالکرسي، قرائت سوره های انعام، بني اسرائيل، کهف، لقمان، يس، صافات، فصلت، شورا، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم و انشقاق تا آخر قرآن.

د ) توبه و استغفار:
آخرين عمل از اعمال اعتکاف که حا دارد به آن پرداخته شود، توبه و استغفار هست. قرآن کريم مي گويد: “يا اَيهّا الذّينَ آمَنُوا تُوبوُا اِلَی اللهِ توبَةً نَصوحاً؛ ای کساني که ايمان آورده ايد به سوي خدا توبه کنيد، توبه ايي که بعد از آن به گناه باز نگرديد (تحريم8).” “غافِرُ الذَنبِ وَ قابِلُ التَوبِ شَديدُ العِقاب. (مؤمن:3) خداوند بخشاينده گناه و پذيرنده

توبه و کيفر دهنده ای سخت هست.”پيامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در اين خصوص مي فرمايد: “ای مردم پيش از مردن توبه کنيد و به سوي خدا بازگشت نماييد چنان بازگشتي که ديگر به سوي گناه برنگرديد و پيشي بگيريد به اعمال صالح و اصلاح کنيد بين خود و خداي خود را، تا سعادتمند شويد”.اعتکاف فرصت مناسبي هست براي بررسي و محاسبه نفس.

“حاسَبُوا قَبلَ اَن تُحاسَبوا؛ به حساب اعمالتان رسيدگي کنيد گذشته از آنکه، خداوند به انها رسيدگي کند.”جبران کژيها و نواقص با طلب مغفرت و توبه به درگاه خداوند، همان کاري هست که لقمان حکيم به فرزندش سفارش مي کند: “و هنگامي که گناهي از تو سر زد دنبال آن از خداي متعال طلب مغفرت بنما و اظهار پشيماني کن و تصميم بگير که هرگز به آن گناه باز نگردي.”

در اينجا نکاتي درمورد توبه ذکر مي شود:
الف) حقيقت توبه:
مولايمان علي (علیه السّلام) حقيقت توبه را اين گونه معرفي مي کند: “التُوبَةُ نَدَمٌ بِالقَلبِ وَ هستِغفارٌ بِاللّسانِ وَ تَرکٌ بِالجَوارِحِ وَ اضارُ الاّ يعُودَ؛ حقيقت توبه چهار چيز هست:

1.ندامت قلبي؛
2.بيان ندامت به وسيله اذکاري که در خصوص استغفار آمده هست؛
3. ترک گناهان
4. تصميم بر ترک گناه در آينده.

بنابراين تکرار لفظ استغفر الله، بدون در نظر گرفتن مراتب ديگر، توبه واقعي نيست.

ب) توبه در همه ی گناهان به يک صورت انجام نمي پذيرد:
از آنجا که نوع گناه گوناگون هست، توبه از انها نيز با هم فرق مي کند پس کساني که در حال محاسبه نفس میباشند، مثل معتکفين، براي رسيدن به مقام توابين بايد از نوع گناه و توبه آن غفلت نورزند. انواع پشيماني عبارت اند از:

1. پشيماني و بازگشت: در جايي که گناه در مورد حقوق الله باشد و در کنار او چيزي مثل نماز و روزه و ضايع نشده باشد.

2. ندامت به همراه تدارک: در جايي که در کنار گناه، چيز ديگري مثل نماز و روزه ضايع شود که در اين صورت توبه عبارت هست از، ندامت به همراه جبران آن چه ضايع شده هست.

3. ندامت به همراه رضايت: و آن در جايي هست که حقوق ديگران را ضايع کرده باشد که در اين صورت، به همراه ندامت بايد رضايت صاحب حق را جلب کند.

ج) آداب توبه:
از براي توبه آدابي هست مثل ساير اعمال، اگر بخواهد از اعتکاف خود بهره کامل ببرد و پیروز به توبه واقعي شود، رعايت آن آداب، بسيار مفيد هست از جمله آداب توبه موارد زير هست:

1. توبه در هنگام سحر؛
2. خواندن دعاي ندبه؛
3.غسل؛
4. نماز توبه؛
5.روزه گرفتن؛
6. تکرار لفظ استغفار؛ و …

اعمال اعتکاف در اسلاماز ديگر اعمال اعتکاف، قرائت قرآن کريم مي باشد

احکام مسجد
رعايت احکام مسجد بر معتکف لازم هست. از جمله احکام مسجد، حرمت نجس کردن زمين، ديوار و سقف، بام و داخل مسجد و وجوب تطهير نجاست از مسجد هست. از ديگر احکام مسجد، حرمت تخريب مسجد و وسايل مربوط به مسجد همچنين حرمت خروج وسايل مسجد مي باشد. ورود به مسجدالحرام و مسجدالنبي بر جنب و حائض و نفساء حرام هست

و نمي تواند به طور عبوري از يک درب داخل شود و از درب ديگر خارج گردد. عبور از مساجد ديگر اشکال ندارد به شرط آن که توقف نکند و چيزي در مسجد نگذارد.آداب مسجد: از آنجا که معتکف، در طول مدت اعتکاف، پيوسته در مسجد حضور دارد بايد به آداب حضور در مسجد دقت داشته باشد که عبارت اند از:

1- حفظ حرمت مسجد:
کسي که براي اعتکاف و يا هر منظور ديگر در مسجد به سر مي برد بايد دقت به قداست و احترام مسجد داشته و رعايت آداب و احترام آن را بنمايد. همچنين مراقب باشد کوچکترين خطايي از او سر نزند، چرا که “اِنّ المَساجِدَ لله” (جن:18) ارزشمندترين و محترمترين مکان در نزد هر مسلماني مسجد هست.

امام صادق (علیه السّلام) مي فرمايد: “از آن رو به احترام مساجد امر شده هست که آن ها منزل های خداوند در زمين میباشند”. بنابراين بر معتکف لازم هست که از انجام هرگونه عملي که احتمال بي احترامي به مسجد در آن مي رود خودداري نمايد.

2- با وضو به مسجد وارد شدن:
مستحب هست با وضو به مسجد داخل شويم. امام صادق (علیه السّلام) مي فرمايد: “به مسجد درآييد، چرا که انها منزل های خدا در زمين اند. پس هرکس با وضو وارد مسجد شود خداوند گناهانش را پاک و نام وی را در زمره زائران خداوند مي نويسد”.

3- آراستگي هنگام ورود به مسجد:
در قرآن آمده: “يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَکُم عِندَ کُلّ مَسجِدٍ (اعراف:31).” فرد معتکف به خاطر طولاني شدن اقامتش در مسجد نبايد آنجا را همانند منزل خود تصور کند و با لباسهايي نامناسب و وضعيتي آشفته در برابر ديگر معتکفان، حاضر شود. گرچه استعمال عطر براي او جايز نيست.

4- نظافت مسجد:
در اين زمينه روايات متعددي وارد شده هست که بيانگر اهميت پاکيزه کردن مساجد مي باشد. حضرت امام کاظم (علیه السّلام) مي فرمايند: “همانا بهشت و حوريان مشتاق کسي میباشند که مساجد را جاروب کرده و خاشاک را از آن مي گيرند”. بنابراين بر معتکفان لازم هست در طول ايام اعتکاف در همه ی حال، مراعات نظافت و پاکيزگي مسجد را نمايند.

5- خودداري از هتک به مسجد:
امام صادق (علیه السّلام)مي فرمايد: “مَلعُونٌ مَلعُونٌ مَن لَم يوَقّر المَسجِد.” اهميت و احترام مسجد به حدي هست که هتک حرمت آن از گناهان کبيره محسوب مي شود. پس هر کاري که در نظر عوف و عموم مردم، بي احترامي به مسجد شمرده مي شود بايد ترک شود.

6- پرهيز از گفتگو درمورد دنيا:
گرچه سخن گفتن از دنيا، عنواني کلي هست که مصاديقي بسيار دارد. مثل سخن گفتن از کسب و کار و معامله و به طور کلي پرداختن به ماديات.

7- گذرگاه قرار ندادن مسجد:
در روايتي از پيامبر وارد شده هست که: “جفاکاري هست اگر از مسجد بگذري و در آن نماز نگزاري”.