حر بن یزید ریاحی به آزاد مرد کربلا مشهور هست, وی به یاران امام حسین ضمیمه در حالیکه در ابتدا از فرماندهان سپاه دشمن بود. حر بن یزید ریاحی از همراهان حسین بن علی در واقعه کربلا بود.
حر از خاندان مشهور عراق و از رؤسای قبایل کوفیان بود. بهخواهش ابن چندان, برای مبارزه با حسین فراخوانده شد. او به سرکردگی هزار سوار برگزیده گشت. گفتهاند وقتی از دارالاماره کوفه, با مأموریت بستن راه بر حسین بیرون آمد, ندایی شنید که; “اي حر! مژده باد تو را بهشت …”
در کربلا
حر با سپاهش در خانه “کاخ بنی مقاتل” یا “شراف”, راه را بر حسین بست و مانع از حرکت او به سوی کوفه شد. کاروان حسین را همراهی کرد تا به کربلا رسیدند و حسین در آنجا فرود آمد. حر وقتی فهمید کار جنگ با حسین بن علی جدی هست, صبح عاشورا به بهانه آب دادن اسب خویش, از اردوگاه عمر سعد جدا شد و به کاروان حسین ضمیمه. توبه کنان کنار خیمههاي حسین آمد و اظهار پشیمانی کرد, سپس اذن میدان طلبید.
بنا به روایات ابن نما; حر به امام حسین علیهالسلام عرض کرد; چون ابن چندان مرا بهسوی تو روانه کرد از کاخ بیرون آمدم پسندایی از پشت سر شنیدم که میگفت; یا حر ابشر بالجنه اي حر! مژده باد بر تو به بهشت!برگشتم کسی را ندیدم پس امام به او فرمود; هر آیینه به اجر و ثواب رسیدی.
مرحوم عبدالله مامقانی از ابن جوزی روایت میکند که; امام به حر فرمود; آن بشارتدهنده حضرت خضر علیهالسلام بود.قابلذکر هست که اسم حر دو مرتبه در زیارت رجبیه و یک مرتبه در زیارت ناحیه مقدسه به فیض درود حضرت امام زمان -عجاللهتعالیفرجهالشریف- نائل گشته هست.
“السلام علی الحر بن یزید الریاحی”
ظاهرا حر با اذن امام حسین نخستین فردی هست که به میدان رفت و در خطابهای مؤثر, سپاه کوفه را به دلیل جنگیدن با حسین توبیخ کرد. چیزی نمانده بود که سخنان او, گروهی از سربازان عمر بن سعد را تحت تأثیر قرار داده از جنگ با حسین منصرف سازد, که سپاه عمر سعد, وی را هدف تیرها قرار داد. نزد حسین بازگشت و پس از لحظاتی مجدد به میدان رفت و با رجزخوانی, به مبارزه پرداخت و کشته شد. رجز او چنین بود;
انی انا الحر و ماوی الضیف اضرب فی اعناقکم بالسیف
عن خیر من حل بارض الخیف اضربکم و لا اری من حیف
که حاکی از دلیری او در شمشیر زنی در دفاع از حسین و حق دانستن این راه بود. حسین بن علی بر بالین حر رفت و به او گفت; توهمانگونه که مادرت نامت را “حر” گذاشتههست, حر و آزادهاي, آزاد در جهان و سعادتمنددر آخرت! “انت الحر کما سمیتک امک, و انت الحر فی الدنیا و انت الحر فی الآخرة” و دست بر چهرهاش کشید.
حسین با دستمالی سر حر را بست. پس از عاشورا بنیتمیم وی را در فاصله یک مایلی از حسین دفن کردند, همانجا که امروزه به سبب وجود قبر او به “روستای حرّ” مشهور هست. آستان مبارک آن شهید در ۳۷۰ ق به حکم عضدالدوله دیلمی ساخته شد. در 914 ق شاه اسماعیل صفوی,
که خود به زیارت این آستان مشرف شده بود, به تجدید بنای آن پرداخت. این بنا یک بنای ساده در بین صحرا هست که به صورت یک چهار دیواری آجری و قلعه اي مستحکم به فرمان مادر آقاخان محلاتی ساخته شده هست.
این مزار صحن و گنبدی با کاشی آبی و ضریح نقره اي دارد. ناصر الدین شاه, که آن جا را زیارت کرد, در آن دوران از خرابی و وضع نامطلوب و نگهداری بد آن بقعه به مدحت پاشا, حاکم کربلا, گلایه کرده و برای تعمیر و نگهداری بهتر آن سفارشهایي کرده بود.