رشته درآمدزا اما ناشناخته در ایران 

رشته طراحی صنعتی در ایران ناشناخته است و کاربرد آنچنانی ندارد اما در تمام دنیا رشته طراحی صنعتی بعنوان یک رشته پولساز و درآمدزا درآمده است. با وجود تلاش‌های صورت گرفته تا‌کنون، صاحبان صنایع و سیاست‌گذاران صنعت به‌درستی با این تخصص آشنا نیستند.

با اين حال فارغ‌التحصيلان و فعالان اين رشته هر كدام راه خود را در گرايش‌هاي متنوع اين رشته به سمت درآمدزايي باز كرده‌اند و نه‌تنها براي خود كسب و كار راه انداخته‌اند كه به ترويج اين تخصص و كارآفريني با استفاده از آن هم روي‌‌آورده‌اند.

بر همين اساس، نزديك به يك‌دهه است كه طراحان، مهندسين، متوليان صنعت و سرمايه‌گذاران عرصه توليد، 9 تير در گردهمايي‌اي نه چندان وسيع اما مهم دور يكديگر جمع مي‌شوند؛ بهانه هم چيزي نيست جز «گراميداشت روز جهاني طراحي صنعتي»؛

رشته‌اي كه شعار و هدف اصلي‌ا‌ش تغيير دادن جهان براي بالا بردن كيفيت زندگي است. در حاشيه اين برنامه، با چند نفر از جوانان فعال و موفق در بازار كار اين رشته گفت‌وگو كرده‌ايم.

كارفرما قبول نكرد، خودم طرح را اجرا كردم
«من طرح پروژه نهايي‌ام را به شركتي كه در آن كار مي‌كردم ارائه دادم، از مدير خواستم كه يك نمونه از اين ميز مديريتي را توليد كنند اما نپذيرفت و سرانجام با هزينه شخصي آن را در كارگاهي توليد كردم. زماني كه محصول نهايي را ديدند خودشان درخواست كردند كه آن را به توليد انبوه برسانند»؛

اينها را «شهرزاد حامدي» در سخنراني خود در اين مراسم عنوان مي‌كند. كسي كه حالا نه‌تنها 2 شركت طراحي و توليد تاسيس كرده بلكه عضو انجمن زنان كارآفرين هم هست و محصولي كه زماني مديرش از توليد يك نمونه آن سر باز مي‌زد، بعد از گذشت 25سال كماكان از پرفروش‌ترين ميزهاي مديريتي است.

شهرزاد حامدي علاوه بر كارآفريني براي چند صد نفر، باعث تغيير نگرش بازار نسبت به طراحي مبلمان اداري شده است. همچنين چند سالي است «هويت‌سازي‌ ايراني» را در دستور كار شركتش قرار داده و محصولاتي با الهام از نقوش سنتي ايراني توليد مي‌كند كه سازگار با فضاي اداري مدرن هم هستند.

او نيازسنجي درست را از علل رشد در بازار طراحي و توليد مي‌داند؛ «صنايع انگيزه‌اي براي ارتباط با طراحان ندارند چرا كه نقش تحقيق و بازاريابي را در طراحي محصولات ناديده مي‌گيرند. جامعه بايد به‌جايي برسد كه اهميت توليد يك محصول بكر و جديد مطابق با نياز مردم و فرهنگ آنها را متوجه شود.

ما هنوز با هزار دردسر محصول وارد مي‌كنيم درصورتي كه بايد به فكر حمايت دولتي متمركز از طراحان داخلي باشيم».

محصولات شركت حامدي 2سال متوالي در بين بيش از 100 شركت توليد مبلمان اداري در نمايشگاه هافكس برنده خلاقيت برتر در طراحي شده‌ و اين خود گواه توانايي و خلاقيت طراحان ايراني است؛ «اگر دانشجويان دانش روزشان را از تكنولوژي‌هاي ساخت، متريال و… افزايش دهند با توجه به خلاقيتي كه دارند حتما مي‌توانند در طراحي صنعتي فردي موفق باشند و در بازار كار جايگاه مناسبي پيدا كنند».

كسب و كار: طراحي كسب و كار
از ديگر گرايش‌هاي طراحي صنعتي كه با شتاب بالايي جاي خود را در بازار باز كرده، طراحي خدمات است. اين گرايش همانطور كه از اسمش پيداست به طراحي خدمات جديد يا بهينه‌سازي‌ خدمات ارائه شده توسط شركت‌هاي ارائه‌دهنده خدمات مي‌پردازد.

اين گرايش به نوعي ايجاد ارزش جديد است. صالح اميني كه دانش آموخته طراحي صنعتي و مدرس طراحي خدمات در دانشگاه هنر است و به تازگي پروژه مركز توانمندسازي و تسهيل‌گري ايده‌هاي نوپا را به اتمام رسانده، در مورد وضعيت شغلي و آينده حرفه‌اي طراحي خدمات ديدگاه مثبتي دارد؛

«گروهي از كساني كه طراحي خدمات را آموزش مي‌بينند به‌صورت آزاد و پروژه‌اي به طراحي‌خدمات مي‌پردازند، اما بخش وسيع ديگري ياد مي‌گيرند چطور براي محصولاتي كه خودشان توليد مي‌كنند يا براي خدماتي كه ارائه مي‌دهند از طراحي خدمات بهره ببرند و طراحي يك كسب و كار ارائه‌دهنده خدمات را از ابتدا ياد مي‌گيرند. از ارتباط با مشتري تا خدمتي كه بايد ارائه داد و نحوه ارائه آن خدمت و…».

برق موتور ما، همه را مي‌گيرد!
مدير نخستين شركت طراحي و توليد موتورسيكلت برقي در ايران هم از جوانان دانش‌آموخته طراحي صنعتي است.

عليرضا محمدزاده كه با رؤياي طراحي خودرو و اتومبيل وارد رشته طراحي صنعتي شده، بعد از چندين سال فعاليت حرفه‌اي در بخش طراحي ايران‌خودرو و همكاري و طراحي براي ايران‌خودروديزل، سايپا ديزل، بهمن و…، حالا توانسته رؤياي خود را به سرانجام برساند و با يك تيم حرفه‌اي از دانشجويان و فارغ‌التحصيلان پروژه موتورسيكلت برقي را به پايان برساند؛

كاري كه پشت آن 15سال تلاش و تجربه نهفته است. محمدزاده نگاه دانشجويان و فارغ‌التحصيلان را به طراحي خودرو به‌دليل فاصله‌اي كه بين فضاي دانشگاه و صنعت وجود دارد، بسيار رؤيايي مي‌داند؛ «متأسفانه دانشجويان ما از محدوديت‌هاي صنعت ايران آگاه نيستند.

نمي‌دانند هر خطي كه روي سطح دو بعدي مي‌كشند بايد حتما پشتوانه امكان توليد داشته باشد و شركت را به سودآوري برساند. ايده‌ها و بلندپروازي‌هاي عجيب و غريبي دارند و واقع‌بين نيستند».

او به طرح‌هايي اشاره مي‌كند كه ممكن است جوايز بين‌المللي باارزشي برده باشند يا از نظر قيمت مناسب باشند اما به‌دليل نبود تكنولوژي‌هاي توليد، نافرجام مي‌مانند؛

«طراحي خودرو در ايران به‌صورت رشته‌اي تخصصي آموزش داده نمي‌شود و تنها شاخه‌اي از طراحي صنعتي عنوان مي‌شود چرا كه متولي درستي ندارد و دانشجويان اطلاعاتي را خارج از محيط دانشگاه كسب مي‌كنند كه غالبا اشتباه و ناقص است. براي همين مجبورند مسير طولاني‌تري را طي كنند».

ارزش هنر پايين است
«زماني كه وارد اين رشته شدم متوجه شدم پتانسيل عظيمي براي كار در اين زمينه وجود دارد. از نظر من هر كاري كه به نوعي با صنعت و طراحي در ارتباط است، ريشه در طراحي صنعتي دارد.». اينها را عليرضا شفيعي مي‌گويد؛ كسي كه طراحي بيش از 40رستوران مطرح تهران را در كارنامه خود دارد.

شفيعي بعد از فارغ‌التحصيلي در كارگاه‌هاي مختلف نجاري، آهنگري، شيشه‌گري و… آموزش ديده است. او مدت‌ها بدون اينكه پولي دريافت كند در كارگاه‌هاي مختلف كار كرده تا تجربه عملي را به دانش آكادميك خود اضافه كند.

شفيعي بارها شكست‌هاي مالي و اقتصادي خورده اما سعي كرده متفاوت ببيند و عمل كند تا بالاخره خودش را به‌عنوان چهره‌اي كاربلد در طراحي و معماري داخلي معرفي كند. او علت اصلي سختي اين مسير را عدم‌شناخت مردم از سواد بصري و كپي‌كاري در صنعت مي‌داند؛

«از نظر اقتصادي، بزرگ‌ترين رويداد هنري در ايران كه حراج تهران است 23ميليارد تومان فروش مي‌كند كه معادل پول خريد يك پنت‌هوس در تهران است. آيا واقعا ارزش عصاره هنر تاريخ يك كشور بايد اين ميزان كم ارزش باشد؟».

دغدغه
طراحي محصول يكي از شاخص‌ترين گرايش‌هاي رشته طراحي صنعتي است و پرطرفدارترين گرايش هم محسوب مي‌شود. به همين دليل، بيشتر دانشجويان اين رشته با رؤياي طراحي محصولاتي كه همه با آنها سروكار دارند آن را انتخاب مي‌كنند. اما در برابر اين علاقه، شكاف بزرگي بين صنعت و دانشگاه وجود دارد كه مانع از فعاليت حرفه‌اي در اين زمينه مي‌شود.

صاحبان صنايع به ريسك كردن عادت ندارند و ترجيح مي‌دهند محصولي را كه پيش‌تر در كشور ديگري تجربه شده است، كپي كنند. موضوعي كه با روح خلاق طراحي صنعتي در تضاد است اما بسياري از فارغ‌التحصيلان اين رشته همين مانع را تبديل به فرصت براي ايجاد كسب و كاري مستقل كرده‌اند.

طراحی صنعتی زیر‌شاخه تکنولوژی است
برای ارائه دقیق‌ترین پاسخ به این سؤال که طراحی صنعتی چیست و جایگاه آن کجاست، با احمد رحمانیان، دکترای فلسفه و مدرس فلسفه‌ تکنولوژی دانشگاه تهران و دانشگاه هنر تهران گفت‌و‌گو کرده‌ایم.

چه تعریفی از طراحی صنعتی که آن را به عنوان یک حرفه و رشته دانشگاهی می‌شناسیم، ارائه می‌دهید؟
در تعريف طراحي صنعتي معمولا آن را به اشتباه، ذيل مقوله هنر يا حتي عجيب‌تر از آن، علم قرار مي‌دهند. در واقع، ارائه يك تعريف دقيق و موجه از طراحي صنعتي، مشروط به تعريفي دقيق از آنچه طراحي صنعتي به‌وجود مي‌آورد، است.

طراحي صنعتي نه هنر است نه علم، زيرا آنچه به‌وجود مي‌آورد از حيث ماهيت با محصولات اين‌دو متفاوت است. آنچه علم به‌وجود مي‌آورد، اصول، مفاهيم يا نظريه‌هاي علمي است و آنچه هنر به‌وجود مي‌آورد، آثار هنري است؛ درحالي‌كه طراحي صنعتي در به‌وجود آوردن طيف متفاوتي از‌ اشياء كه در زبان معمول به آنها «اشياي روزمره» گفته مي‌شود، مشاركت دارد.

از يك قلم گرفته تا يك خودرو يا حتي فضاپيما. مطابق تحليل‌ فلسفي، مشخصه ذاتي اين نوع اشياء «كاركرد فني» آنهاست؛ يعني همه آنها يك كار در معناي فيزيكي لفظ انجام مي‌دهند، همانطور كه خودرو انسان را از جايي‌ به‌جاي ديگر منتقل مي‌كند يا قلم‌نوشته يا تصويري را ثبت مي‌كند.

به همين دليل، اين دسته از اشياء را مصنوع فني مي‌نامند تا آنها را از آثار هنري و ديگر انواع اشياء كه فاقد چنين كاركردي هستند متمايز كنند. بدين‌ترتيب از آنجا كه مصنوعات فني اشيايي هستند كه به مقوله‌ تكنولوژي – نه علم و نه هنر – نسبت داده مي‌شوند، طراحي صنعتي به‌عنوان زيرشاخه‌ تكنولوژي تعريف مي‌شود.

درباره آنچه در طراحی صنعتی به وجود می‌آید که از نوع مصنوع فنی نیستند و آنها را «خدمات» می‌نامیم چطور؟
انواع اشياي تكنولوژيك محدود به مصنوعات فني نيست.

«سيستم‌هاي اجتماعي- فني» كه در زبان معمول خدمات ناميده مي‌شوند مثل سيستم بانكداري الكترونيكي و «اشياي اجتماعي» كه به واسطه‌ قراردادهاي اجتماعي عمل مي‌كنند، مثل پول، دو نوع ديگر از اين اشياء هستند. مشخصه ذاتي همه‌ اين انواع اشياي تكنولوژيكي، يك «برنامه» است.

در واقع، طراحان برنامه‌هايي طراحي مي‌كنند كه از طريق آن يك كاركرد فني يا اجتماعي، ممكن و اجرا مي‌شود. اين برنامه يا اقتضاي اين را دارد كه از طريق يك شيء فيزيكي اجرا شود، (درمورد مصنوعات فني و اشياي اجتماعي چنين است) يا اين شرايط را ندارد (سيستم‌هاي اجتماعي- فني اغلب چنين هستند).

بنابراين، بر اساس فلسفه تكنولوژي، به‌طور‌كلي طراحي تكنولوژيك كه طراحي صنعتي، طراحي معماري و شاخه‌هاي مختلف طراحي مهندسي را شامل مي‌شود، طراحي يك برنامه براي انجام يك كاركرد فني يا اجتماعي است.