پارس ناز پورتال

آداب باستانی و دینی در زمان عید

آداب باستانی و دینی در زمان عید

نوروز ، آیین نمادین و بزرگترین و كهن ترین جشنی است که از قرون گذشته تا کنون تمامی نسل های سرزمین ایران را فراتر از هر محدوده قومی، مذهبی، زمانی و مکانی به یکدیگر پیوند داده است و با آیین و رسوم خاص خود که سرشار از رمز و رازها و کنایه های داستانی، دینی و اساطیری است به نقطه عطفی در فرهنگ ایرانی بدل گشته است.

نوروز ، به معنای روز نو است و این کنایتی است به زندگی نوین و نوزیستی که این آیین سبز در نزد ایرانیان باستان، تقدس و احترامی ورای حد تصور و انتظار داشته است.

نوروز با آغاز ماه فروردین آغاز میشود و بنا به اعتقاد ایرانیان باستان، ماه فروردین ویژه فَرَوَشی ها یا ارواح پاک است و زمانی است که فَرَّوَهرها به زمین باز می گردند.

فََرَّوَهر، نیرویی است در آیین زرتشتیان که از سوی آفریدگار برای نگهداری آفریدگان نیک، از آسمان فروفرستاده میشود و هر یک از این نیروهای نیک (فَرَوَّهَرها) به نوبه خود برای نگهداری یکی از آفریدگان به زمین فروفرستاده میشوند.

این نیرو سراسر زندگی با اوست و پس از مرگ، دیگر باره به آسمان بازمیگردد و به همان پاکی ازلی میماند اما هیچگاه انسانی را که به آن تعلق داشته است فراموش نمیکند و هر سال یکبار به دیدن او می آید و بنابراین اعتقاد، فروردین، زمان فرّوَد آمدن فروهرها به زمین است.

 

» موسم آفرینش جهان

بارش باران های بهاری، برآمدن شکوفه ها و برگ آوردن درختان، طولانی شدن روزها و ساعات روشنایی، گذشتگان را بر این اعتقاد راسخ کرده بود که نوروز، زمان پیدایش و آفرینش جهان است.

ایرانیان باستان معتقد بودند که از اولین روز فروردین، ارواح بهشتیان همه به این کیهان بازمیگردند و هر یکبه میهن و موطن خود فرستاده م شوند و حتی دوزخیان در این روز به همراه ارواح بهشتیان به زمین فرستاده میشوند تا مانند کسی که به سفر برود و پس از دیر زمانی به وطن خویش بازگردد، با فرزندان خویش به خوشی پردازد و پس از ده روز به دوزخ باز گردد.

 

» طلیعه نوروز و باورهای باستانی : به اعتقاد گروهی دیگر از ایرانیان که با نام یزدانی ها شناخته شده اند و در سرزمین های کردنشین و ارمنی نشین زندگی میکنند در این روز خداوند بر مسند خود مینشیند و در حالی که پیامبران و ملایک پیرامونش هستند، سرنوشت آینده مردم را تعیین میکند.

گروهی از علمای ایرانی بر این عقیده اند که فرخنده ترین ساعات نوروز، ساعات نخستین آفتاب است و در صبح نوروز، خورشید بیشتر از هر زمان دیگر به زمین نزدیک میشود و مردم با نظر کردن به آفتاب نوروزی خود را متبرک میکنند.

از طرفی آغاز بهار در اساطیر ایران با مفهومی ویژه همراه بوده است که بر مبنای آن، مفاهیم و وقایعی به این زمان نسبت داده میشد.

در ایران باستان آیین های مختلفی از جمله آیین های سوگواری نیز انجام می گرفت و گذشتگان در آخرین روزهای زمستان به یاد ارواح درگذشتگان مراسم یادبود برگزار میکردند و روز آغاز بهار را که طبیعت زندگی دوباره می یافت جشن می گرفتند.

این سنت دیرین از دیرباز تا کنون ماندگار مانده است و رسم زیارت قبور رفتگان و ادای نذر و خیرات در آخرین پنج شنبه سال از چنین مراسمی به یادگار مانده است.

روز ششم فروردین ماه نزد ایرانیان، قرب و منزلت ویژه ای داشت و آن را عید بزرگ یا نوروز بزرگ نام نهاده بودند و وقایع و حوادث گوناگونی را به آن روز نسبت داده بودند.

آن گروه از ایرانیان باستان که روز اول فروردین را روز آغاز آفرینش می پنداشتند، معتقد بودند خداوند در این روز ششم از آفرینش جهان آسوده شد.

همچنین در باور اساطیری مردم ایران زمین، این روز را روزی می دانند که سعادت را میان مردم زمین تقسیم می کنند و آن را روز امید نام نهادند.

زرتشتیان معتقدند که در روز ششم فروردین زرتشت متولد شده است و نیز در چنین روزی زرتشت توفیق یافت تا با خداوند مناجات کند.

از دیگر وقایع نسبت داده شده به این روز میتوان به پیدایش ایران زمین در این روز اشاره کرد.

همورث دیوبند در این روز اهریمن را به بند کشید و به مدت۳۰ سال آن را در بند نگاه داشت ، فریدون در چنین روزی جهان را میان سه پسرش سلم و تور و ایرج بخش کرد ، آرش کمانگیر در این روز مرز بین ایران و توران را با پرتاب تیری تعیین کرد و جانش را در این راه از دست داد.

در این روز در پیکر انسان جان دمیده شد و زرتشت آیین مزدیَسنا را در این روز آشکار ساخت و تمامی این روایات به ششمین روز فروردین نسبت داده شده است و از همین رو، این روز را نوروز بزرگ نام نهاده بودند.

 

» هفت سین و خوان نوروزی

چنانچه گفته شد، به اعتقاد ایرانیان باستان همزمان با تحویل سال، ارواح نیک در گذشتگان نزد بازماندگان خود میروند به همین منظور ایرانیان در بهترین اتاق خانه سفره رنگین میگستردند تا این ارواح از پذیرایی، صفا و پاکیزگی، نعمت، سازگاری و شادمانی بازماندگان دلخوش شوند.

ابوریحان بیرونی این سفره هفت رقمی را مربوط به زمان جمشید می داند ؛ مردم آن زمان در این روز به گرامیداشت آغاز خرمی زمین، هفت ظرف از هفت نوع غلات را کاشته و سبز میکردند.

عدد هفت از دیرزمان در نزد ایرانیان و در بیشتر ادیان عدد مقدسی بوده است.

سابقه و پیشینه سفره هفت سین بسیار کهن است و به دوره ساسانیان باز میگردد ، امروزه بسیاری بر این عقیده اند که منظور از هفت سین، هفت سپنته یا هفت مقدس بوده است که شامل هفت فرشته ایزدی می شدكه هر كدام از این فرشتگان یکی از صفات ایزدی را داشته اند و بنا بر گمان این گروه از مورخان هفت سین به یمن یاد هفت فرشته ایزدی در سفره نوروز قرار می گیرد.

رسم گستردن خوان نوروزی و هفت سین در بیشتر شهرهای ایران، با کم و بیش اختلافی مرسوم است.

هفت سین نام آشنا و شناخته شده در میان مردم ایران شامل یک ظرف سمنو، یک یا چند عدد سکه نو، یک ظرف بلور سرکه، چند دانه سیر، سنجد، سماق، سیب و سبزه می شود.

علاوه بر این اقلام در چند قرن گذشته، بر سفره نوروزی قرآن مجید، آینه، شمعدان که در آن به تعداد فرزندان صاحب خانه شمع روشن میشد ، تخم مرغ رنگی و کاسه آبی که در آن برگی غوطه ور بود، می نهادند و معتقد بودند در زمان تحویل سال آن برگ بر روی آب تکان خواهد خورد.

 

» جشن آب ریزگان و سنت شست و شو

آب و لزوم بارش همواره مسئله ای بوده است که در آیین های نوروزی مورد توجه و تقدس قرار گرفته است و در سفره نوروزی و هفت سین، آب از جمله موارد مهم است.

در تمامی رسوم نوروزی، کاشت سبزه، شست و شو، غسل، پاشیدن آب و سبزه به آب دادن، آب نقش مهمی ایفا می کند و در تمامی این رسوم عقیده ای وجود دارد که برای سال جدید باران و آب کافی که مظهر آبادانی است آرزو کنند.

در میان ایرانیان کهن مرسوم بوده است که هنگام سپیده دم نوروز مردم از خواب برمی خاستند و با آب قنات یا حوض خود را شسته و گاهی با پاشیدن آب جاری، خود را متبرک کرده و از دفع آفات و بلایا دور میکردند و رسم آب ریزان نیز از همین کار شست و شوی نشأت میگیرد.

گروهی گفته اند علت این کار آن بوده که زمانی در ایران برای مدت ها باران نبارید و ناگهان بارانی سخت باریدن گرفت و در آن زمان مردم با پاشیدن آب در زیر این باران خود را متبرک میکردند و این رسم از آن پس در ایران ماندگار شد و هر سال مردمان در چنین روز با پاشیدن آب بر یکدیگر، باریدن باران را گرامی میدارند.

 

» چهارشنبه سوری، جشن پیشواز نوروز

آتش از زمانی که شناخته شد در نظر ایرانیان عزیز و محترم بوده است و ایرانیان باستان نور را مظهر ایزدی می دانستند و خورشید و آتش را به دلیل آنکه منابع نور و روشنایی بودند گرامی میداشتند.

در بسیاری از نقاط ایران جشن چهارشنبه سوری با آیین و رسوم گوناگون برگزار می شد که حکایت از شکوه این جشن باستانی دارد.

البته در بعضی از مناطق ایران برگزاری این جشن ریشه در عقاید اسلامی مردم آن سرزمین داشته است اما آنچه از تمامی این رسوم برمی آید آن است که آتش افروزی در میان تمامی اقوام این سرزمین، نشانه پیروزی و سرور و شادمانی است.

بعضی از محققان بر این عقیده اند ایرانیان باستان با افروختن آتش به راهنمایی ارواح نیاکان میپرداختند تا فَرّوَهرها با دیدن دود آتش، جایگاه خود را بشناسد.

جستجو در میان منابع گوناگون و آشنایی با رسوم گوناگون ویژه چهارشنبه سوری از شکوه و عظمت این جشن باستانی خبر میدهد.

مراسمی چون بلاگردانی، کوزه شکستن و اسپند دود کردن، شال اندازی، تخم مرغ شکنی، بخت گشایی، گردو شکستن، فال گیری، جشن مردگیران، پختن آش مراد، قاشق زنی و تهیه آجیل چهارشنبه سوری از جمله رسوم نمادین جشن چهارشنبه سوری بوده است.

به جز برپایی جشن چهارشنبه سوری، ایرانیان با كاشتن سبزه از اواسط اسفند ماه و خرید لباس نو، خانه تکانی و غبار روبی، مراسم سمنوپزان و راه اندازی پیک های نوروزی که رسیدن نوروز را در کوی و برزن مژده می دادند، خود را برای رسیدن نوروز آماده کرده و به پیشواز آن میرفتند.

 

» سیزده بدر، جشن بدرقه نوروز

جشن سیزده بدر از مهمترین رسوم مشترک در میان تمامی اقوام ایرانی بوده است.

ایرانیان غم و غصه و خمودگی را در این روز ناپسند میدانستند و همگی با پناه بردن به طبیعت میخواهند سیزده بدر را هر چه زودتر پایان رسانده و به زندگی عادی خود بازگردند.

رسم سبزه به آب دادن در این روز که نمادی از آبادانی طبیعت و آب است از جمله رسوم نمادین در روز سیزده بدر است.

 

آداب لحظات قبل و بعد از تحویل سال

 

به هنگام تحویل سال همه اعضای خانواده جامه های تازه خود را پوشیده و دور سفره هفت سین گرد می آیند و پدر بزرگ و مادربزرگ در بالای سفره و پس از آنها پدر و مادر و فرزندان در کنار سفره مینشینند .

عقیده بر این است که به هنگام تحویل سال همگی باید به آینه نگاه کنند و پس از آن بزرگترین فرد خانواده قرآن را برداشته و اندکی از آن را می خواند .

قبل از تحویل سال همه اعضای خانواده دعای تحویل سال را بارها زیر لب زمزمه میکنند :

یا مقلب القلوب والابصار ، یا مدبر اللیل و النهار ، یا محول الحول و الاحوال ، حول حالنا الی احسن الحال .

از دیگر عقاید این است که آینه ای را به صورت خوابیده در سفره قرار داده و تخم مرغی را روی آن قرار میدهند و میگویند که به هنگام تحویل سال این تخم مرغ تکان میخورد .

این عقیده از آنجا سرچشمه میگیرد که قدما میگفته اند کره زمین بر روی شاخ گاوی قرار گرفته است و هر گاه که گاو خسته میشود کره زمین را از یک شاخش به سمت دیگر پرتاب میکند و این مواقع همان زمان تحویل سال است.

هنگام تحویل سال توپی شلیک میشد که از صدای آن همه متوجه تحویل سال نو میشدند و آنگاه همگی به روبوسی مشغول شده و فرا رسیدن سال جدید را به یکدیگر تبریک میگفتند و پس از آنکه بزرگترها عیدی های کوچکترها را که معمولاٌ سکه و یا اسکناس بوده است از لای قرآن کریم درآورده و به آنها می دادند .

پس از آن ، بسته به هنگام تحویل سال که اگر روز باشد فورا" افراد کوچکتر فامیل به دیدن بزرگترها رهسپار می شوند و معمولاٌ ناهار یا شام روز اول عید را در منازل بزرگان خویش صرف میکنند.

 

 آداب دینی تحویل سال و عید نوروز

 

» غسل : از امام صادق(ع) روایت شده : در روز اول عید نوروز غسل كن و تمیزترین لباسهاى خود را بپوش و به بهترین عطر خود را خوشبو كن و اگر میتوانی این روز را روزه بگیر

» نماز : شیخ طوسى(ره) فرموده است: نماز ظهر و عصر روز اول نوروز را كه خواندى چهار ركعت نماز با دو سلام (دو ركعت دو ركعت) مىخوانى ركعت اول پس از حمد ده بار سوره «قدر» ركعت دوم پس از حمد ده بار سوره «كافرون» ركعت سوم پس از حمد ده بار سوره «توحید» ركعت چهارم پس از حمد ده بار سوره «ناس» و «فلق» (معوذتین) و در پایان نماز سجده شكر بجاآور و در آن دعاكن تا خداوند گناهان 50 ساله ات را ببخشد

 » نظافت : از امام صادق(ع) نقل شده است : «و البس انظف ثیابك و تطیب باطیب طیبك» در نوروز تمیزترین لباست را بپوش و با بهترین عطرت خود را خوشبو ساز

» حضور قرآن : حضور قرآن به صورت ثابت و گسترده در آداب اجتماعى نوروز به گونه اى كه قرآن این كتاب آسمانى مسلمانان، امروز جزو یكى از اركان سفره عید است و نیز قرائت قرآن و بوسیدن آن در ساعات تحویل سال از جمله آداب سال تحویل است و برکات فراوانی دارد

» دعا : در روز اول نوروز دعا و درخواست خیر وبركت ، موفقیت و سعادت و بالاخره تقاضاى تعالى و رشد فضایل انسانى از جمله آداب این روز مقرر گردیده است.

علامه مجلسى(ره) خواندن این دعا را در اولین روز نوروز مناسب دانسته : «اللهم هذه سنه جدیده و انت ملك قدیم اسإلك خیرها و خیرمافیها و اعوذبك من شرها و شرمافیها و استلفیك موونتها و شغلها یا ذالجلال و الاكرام.»

خداوندا این سال جدید است و تو خدایى ازلى و قدیم هستى ؛ خیر این سال و خیر آنچه را در این سال پیش مىآید، از تو خواستارم و از شر این سال و شرآنچه در این سال پیش خواهد آمد، به تو پناه مى برم…

محدث قمى رضوان الله علیه براى هنگام تحویل و لحظه حلول سال جدید این دعا را از برخى بزرگان نقل كرده است: «یا محول الحول والاحوال حول حالنا الى احسن الحال».

» روزه داری : روزه گرفتن در روز اول عید نوروز یكى دیگر از دستورهاى اسلامى مطلوب و مستحب است.

امام صادق(ع) با عبارت «تكون ذلك الیوم صائما» آن را بیان داشته و روزه گرفتن مستحبى نوروز را مورد سفارش و تإیید قرار داده است …