خدمت سربازی پسران در دوران کنونی 

از دیر باز خدمت سربازی را دوره ای برای ساخته شدن پسر و مرد شدن وی تلقی میکردند و بـه همین خاطر همیشه پسران جلوی سربازی سر تسلیم فرود آورده اند. حتما در خصوص دو طیف موافقان و مخالفان دوره خدمت سربازی شنیده ایم. برخی با اصطلاحات و الفاظ مرد شدن، مستقل شدن،

روی پای خود ایستان، مسئولیت پذیری و نظم و انضباط و کمک بـه تامین امنیت و آمادگی نظامی و … خدمت سربازی را بـه عنوان یک ضرورت و مقطعی از زندگی پذیرفته اند.در مقابل بسیاری بر بـه بطالت گذشتن و عدم بهره گیری از توان و تخصص بـه ویژه تحصیلکرده ها و راندمان پایین در دو سال از عمر جوانی از شکل کنونی سربازی گلایه و شکوائیه دارند.

سابق بر این زمزمه هایی مبنی بر کاهش خدمت سربازی، تغییر در نوع خدمت سربازی و … شنیده می شده اما هر بار با اظهارات مسئولان نظام وظیفه، معلوم می شده کـه سربازی در شکل و شمایل فعلی اش تداوم خواهد داشت تا این‌کـه اخبار تغییر در نوع سربازی در چند سال اخیر جدی تر از قبل مطرح شده

و اتفاقا بحث هـای کارشناسی و راهکارهای عملیاتی هم از سوی مخالفان سپری شدن سربازی بـه شکل کنونی ارائه شده است.

ساختار جمعیتی و تعداد مشمولان

واقعیت این است کـه ساختار جمعیتی بر تعداد مشمولان سربازی تاثیر دارد. یعنی تعداد میزان باروری، تعداد ازدواج ها و میزان جوانی جمعیت در یک مقاطعی روی جمعیت مشمولان سربازی تاثیرگذار است. همان گونه کـه متولدین سال هـای اولیه دهه 60 در دهه 80 جزو مشمولان سربازی میشدند

و ما با بالا بودن اعزام سربازان مواجه بودیم و نظام وظیفه با تاخیر در اعزام بـه نوعی حجم بالای متقاضیان را مدیریت میکرد و بازار معافی بگیرها داغ بود. در اوایل دهه 90 با حذف و اصلاحاتی در خصوص کفالت و معافیت هـای پزشکی تعداد مشمولان را در حد متعادل نگاه می داشتند.

اگر محاسبات جمعیتی کشور را بـه خوبی رصد کنیم می بینیم بـه دلیل میزان ازدواج بالا و جوانی معیت، تعداد مشمولان تا ده هـای آینده کاهش نخواهد یافت. طبق آمارها میزان موالید ما در سال 1390 بـه حدود یک میلیون و 100 هزار رسیده بود کـه این رقم در سال 1394 بـه یک میلیون و 570 هزار نفر رسید.

معنی دیگرش این است کـه متولدین سال 1394 در بین سال هـای 1412 تا 1426 در سنین 18 تا 32 سال و بـه نوعی در سن سربازی هستند. اگر این تحلیل جمعیتی را کـه واقعی است، بپذیریم آنگاه می بینیم کـه حداقل تا دو سه دهه آینده مسئله ای در خصوص تعداد سربازان نخواهیم داشت.

جای نگرانی برای کاهش تعداد مشمولان نظام وظیفه نیست

در سال هـای اخیر مسئولان نظام وظیفه در خصوص کاهش تعداد سربازان ابراز نگرانی کرده اند و شاید بـه همین دلیل بود کـه از سال 1390 در خصوص کفالت و معافیت هـای پزشکی تصمیماتی مبنی بر حذف و اصلاحات گرفته شد. همچنین یکی از مسئولان نظام وظیفه در سال 1392 در اظهارنظری گفته بود

کـه باید تعداد مشمولان در سال آینده، احتمال غیبت افراد و … بررسی و سپس بر اساس آن درباره طول مدت سربازی تصمیم بگیریم.در جای دیگر عنوان شده بود کـه در حال حاضر با توجه بـه کاهش میزان موالید و گرایش مشمولان بـه ادامه تحصیل قصد داریم در خصوص میزبان امریه ها بازنگری کنیم.

اگر حضور سربازان در برخی دستگاه ها اثرگذاری خوبی نداشته باشد، اختصاص سرباز بـه عنوان امریه بـه آن دستگاه را متوقف میکنیم.واقعیت این است کـه اولین زمزمه هـای کمبود سرباز و کاهش تعداد سربازان همزمان با اصلاح قانون خدمت وظیفه عمومی بـه گوش رسید. قانونی کـه آبان ماه سال 90 در مجلس شورای اسلامی تصویب و بر اساس آن 36 ماده از قانون سابق اصلاح و 30 ماده هم الحاقی شد.

همزمان با اجرای این قانون، عده ای از معافیت ها حذف و شرایط تعدادی از آنها هم سخت تر شد. در آن زمان بود کـه همزمان با اعلام کاهش نرخ موالید، زمزمه هایی مبنی بر کاهش سربازان شنیده شد؛ موضوعی کـه هیچ گاه از سوی مسئولان ستاد کل نیروهای مسلح نه رد و نه تایید شد.

بر اساس آخرین آمارهای اعلام شده سالانه نزدیک بـه 400 هزار نفر در کشور بـه خدمت وظیفه عمومی اعزام می‌شوند و نزدیک بـه 10 درصد جمعیت نیروهای اعزام شده هم تا قبل از تغییر قانون معافیت پزشکی و کفالت دریافت میکردند.

در همین حال سردار موسی کمالی جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح گفته بود: «شایعه کم شدن مدت خدمت وظیفه بـه علت کاهش موالید ذکور کـه بـه سن سربازی رسیده اند، صحت ندارد و اکنون شاهد کاهش موالید ذکور هستیم. اگر روزی با کمبود سرباز مواجه شویم مدت خدمت وظیفه

بر اساس قانون 24 ماهه اجرا میشود. در همین حال دانشجویانی کـه از سال 83 برای تحصیل بـه خارج از کشور رفته اند، در صورت بازگشت بـه کشور ممنوع الخروج شده و باید سربازی بروند. در حال حاضر هم با کمبود موالید پسر روبرو هستیم.»

هر چند ممکن است در مقاطع کوتاه مدت بـه دلیل ادامه تحصیل جمعیت مشمولان سربازی بـه صورت مقطعی کاهش یابد اما همانطور کـه واقعیت هـای جمعیتی نشان می دهد بـه همان دلایل ساختاری و جمعیتی کشور حداقل تا دو ، سه دهه آینده مسئله ای در خصوص کاهش مشمولان نظام وظیفه نداریم.

موافقان چـه میگویند

عموما موافقان دوره سربازی بـه دو بعد امنیتی و اجتماعی تاکید میکنند در سطح کلان عامل بازدارنده و نوعی آمادگی نظامی آحاد جامعه را مطرح میکنند. بر اساس این در شیوه فعلی آموزش هـای نظامی فرا گرفته شده و جوانان از گذرگاه مردانگی عبور کرده، نظم و انضباط را می آموزند.

در دوران جنگ هم نیروی آماده بـه خدمت مردمی در دسترس است. در بعد اجتماعی سربازی گلوگاه و تونل اجباری برای همه ی ي مردان کشور تلقی شده کـه جوانان باید از آن عبور کنند و بـه معنای واقعی مرد شوند.اگر نگاهی بـه نقطه نظرات مسئولان نظام وظیفه یا تجربه هـای زیسته عده ای از سربازان بیندازیم.،

میتوان ابعاد مثبت سربازی را در تقویت مسئولیت اجتماعی، کسب مردانگی و گذار بـه بزرگسالی، آبدیده شدن، تکمیل شدن فرآیند جامعه پذیری از طریق گروه هـای دوستی، نظم و انضباط کاری، آشنایی با تجربه هـای زندگی دیگران و مستقل شدن، شکل گیری نوعی رقابت سالم برای بروز توانایی ها و تلاش برای تثبیت جایگاه خود،

آماده شدن برای بر عهده گرفتن مسئولیت هـای جدید، آمادگی برای ازدواج مناسب تر و شغل یابی و جربزه پیدا کردن جستجو کرد.بـه هر حال هر چند بـه سربازی در شکل کنونی اش انتقاداتی وارد است اما هستند کسانی کـه چنین رویه ای می پسندند با این‌کـه سعی می کنند از مزیت هـای سربازی بهره بگیرند و معایبش را کاهش دهند.

تغییر مداوم در نوع معافیت ها و اصلاح سربازی

بنا بر ضرورت هـای سازمان نظام وظیفه و تعداد مشمولان همواره در سال هـای مختلف تغییرات در نوع معافیت ها و خرید سربازی و کفالت بسیار بوده و در این تغییرات و نوسان ها عده ای با خوش شانسی از خدمت سربازی بـه نوعی معاف شده اند و در مقابل عده ای بـه سربازی اعزام شده اند.

در نیمه دوم دهه 70 بود کـه بخشی از جوانان متمول با خرید سربازی معاف شدند و بـه نوعی اجحاف شد در حق دیگر جوانانی کـه تمکن مالی نداشتند یا در یک مقاطع کوتاهی، رتبه هـای برتر کنکور سراسری و کنکور کارشناسی ارشد معافت می شدند «معافیت هـای نخبگی و تحصیلی» و بلافاصله در سال بعد این نوع معافی ها کمتر و محدودتر می شد.

در اصلاح قانونی خدمت وظیفه عمومی سال 1390 بسیاری از معافیت هـای پزشکی و چند برادری برای مشمولین سال هـای 90 بـه بعد برداشته شد. این در حالی است کـه بسیاری در دوره سال هـای 1390-1385 از همین معافیت ها استفاده کرده و معاف شدند.

یا موضوع مهم سربازی فوتبالیست ها و معافیت سربازی در جوانان بـه ویژه تهرانی ها از دیگر نکاتی است کـه بـه نوعی بی عدالتی در اعزام و سربازی محسوب میشود.طبق گفته مسئولان نظام وظیفه، تنها 40 درصد مشمولان تهرانی بـه خدمت نظام وظیفه رفته و با بررسی سربازان مرزی متوجه می شویم

کـه اکثرا شهرستانی و از اقشار ضعیف هستند. بـه عبارت دیگر رویه فعلی بعضا ناعادلانه و با خلأهای قانونی نسبتا بالا عمل میکند. هر جا فرصت هـای شغلی بیشتر باشد، میزان مشمولان غایب هم بیشتر میشود و بـه همین دلیل است کـه تهران بیشترین مشمول غایب و تعداد بالای معافیت هـای پزشکی را دارد

و هر چـه بـه مناطق دوردست می رویم تعداد مشمولان غایب کمتر میشود. بنابراین نباید محدودیت ها را طوری کاهش دهیم کـه برای عده ای هزینه سربازی نرفتن کمتر شود و آن گونه تلقی شود کـه پایتخت نشینان کمتر بـه سربازی می‌روند یا معافیت بیشتری می گیرند.

عدم بهره وری و استفاده نکردن از ظرفیت هـای سربازان

بدون شک مهم ترین انتقادات در خصوص سربازی در شکل فعلی عدم بهره برداری مناسب از ظرفیت ها و تخصص بـه ویژه تحصیلکرده ها و نبود برنامه آموزشی و تخصصی جهت ممانعت از بـه هدر رفتن وقت باشد. واقعیت ها هم بـه نوعی این را نشان می د هد کـه ما نتوانسته ایم در این مقطع دو ساله سربازی از نیروی سربازی بـه نحو شایسته استفاده ببریم

کـه جوانان احساس بیهودگی و بـه بطالت گذشتن وقت و انرژی شان را نکنند.بـه جز سربازان امریه و گروه هـای پزشکی تقریبا بسیاری از فعالیت سربازان در محیط هـای نظامی ارتباطی با رشته هـای تحصیلی شان ندارد یا این‌کـه ساختار نظام وظیفه قادر بـه استفاده از انها نیست و بـه نوعی برنامه ریزی و تعریف نشده است.

شاید اگر مطالعه ای در خصوص نوع فعالیت و گذران وقت سربازان در محیط هـای پادگان ها صورت گیرد، مشخص بکند کـه این حدود 600-400 هزار سرباز نظام وظیفه در دوره دو ساله از عمر خود چـه راندمان و بهره ای از زندگی، فعالیت و آموزش و … می برند.

در این صورت میتوان ارزیابی واقع بینانه تری داشت و نه در دام منتقدان سفت و سخت افتاد و نه خوشبینانه بـه قضیه نگاه کرد. با این حال آن چـه کـه تقریبا قطعی است این است کـه سربازی بـه شکل فعلی آن کارکردهای سابق را ندارد و راه حل بـه جای حذف، اصلاح و بازنگری است.

توجیه اقتصادی سربازی

شاید یکی از دلایل و توجیهات برای سربازی بحث استفاده از نیروی سربازان در بخش هایی از نظام وظیفه و ارتش و نیروی انتظامی است کـه بعد اقتصادی دارد. بـه طوری کـه اگر جمعیت 600-400 هزار نفری سربازان کاهش یابد عده ای از امور در حوزه بـه ویژه انتظامی و پلیس و راهنمایی و رانندگی و مرزبانی،

نگهبانی و … مختل میشود. در واقع وجود نیروی سرباز با حقوق کم توجیه اقتصادی دارد و بـه جای استفاده از نیروهای کادری با حقوق بالا میتوان همان امور را از طریق سربازان وظیفه انجام داد.در سالیان گذشته بخشی از نیازهای نیروهای مسلح از قبال خدمات نسبتا رایگان سربازان برطرف شده؛

بـه نحوی کـه اگر قرار باشد، برای کارهایی از قبیل تایپ نامه هـای اداری، حمل و نقل کارکنان، نظافت، نگهبانی، راهنمایی و رانندگی، مرزبانی و … نیروی مستقل استخدام کنند، نیاز بـه منابع مالی بسیار گسترده ای است. هر چند این هم منطقی است کـه بـه جای اعزام سالی 500 هزار سرباز کـه در جای خود هزینه هایی هم دارد، میتوان این هزینه ها را در بـه کارگیری 100 هزار نیرو با حقوق توزیع کرد.

بـه جای 500 هزار سرباز کـه 20 درصد انها نیازهای نیروهای مسلح را تامین میکنند و برای مابقی برنامه خاصی نیست، بیاییم 100 هزار نیرو استخدام و بـه کار گماریم. بـه نظر بسیاری باید برای این کار از سربازان حرفه ای استفاده شود؛ بدین معنی کـه افراد داوطلب بـه مدت چند سال رسما در اختیار نیروهای مسلح باشند و در قبال آن حقوق دریافت کنند.