رمز توفیق این ارزشمند زن فرهنگ و ادب فارسی، علاوه بر استعداد ذاتی، معجزه تربیت و توجه پدر نامور اوست که بهرغم محرومیت زن ایرانی از امکانات تحصیل و فقدان مدارس دخترانه، خود به تربیت او همت گماشت و فرزند بااستعداد خود را به مقامی که درخورش بود رساند. پدر پروین، میرزا یوسف اعتصامی (اعتصامالملک)، پسر میرزا ابراهیمخان مستوفی ملقب به اعتصامالملک از اهالی آشتیان بود که در جوانی به سمت استیفای آذربایجان به تبریز رفت و تا پایان عمر در همین شهر زندگی کرد.
پروین، در تیرماه ۱۳۰۳ شمسی دوره مدرسه دخترانه آمریکایی را که به سرپرستی خانم میس شولر در ایران اداره میشد با موفقیت به پایان برد و در جشن فراغت از تحصیل، خطابهای با عنوان زن و تاریخ ایراد کرد. او در این خطابه از ظلم مرد به شریک زندگی خویش که سهیم غم و شادی اوست، سخن گفت و نیز از روزگار تاریک زنان مشرق که آکنده از رنج و مشقت سرشار از اسارت و ذلت بود، یاد کرد و سپس بیداری ملل آسیایی را از خواب یأس و حرمان، مایه امید شمرده، تربیت و تعلیم حقیقی زن و مرد را داروی بیماری مزمن شرق دانست و اظهار امیدواری کرد که ایرانی ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک از پرتگاهها عبور نماید و با تربیت زنان، اصلاحات مهم اجتماعی انجام گیرد.
از صفات برجسته او، غیر از هوش و استعداد، صداقت و صراحت بود. هرگز نیز به کسی بیش از آنچه واقعا او را دوست میداشت، دعوی دوستی نمیکرد و هرگز خود را صاحب افکار و عقایدی بلند قلمداد نمیکرد.
خانم سرور مهکامه محصص، از دوستان نزدیک پروین که گویا بیش از دوازده سال با هم مراوده و مکاتبه داشتند، او را پاکطینت، پاکعقیده، پاکدامن، خوشخو، خوشرفتار، متواضع و در طریق حقیقت و محبت، پایدار توصیف میکند.
او در تمام سفرهایی که پدرش به داخل و خارج ایران داشت، شرکت میکرد و با سیر و سیاحت به گسترش دید و اطلاعات و کسب تجارب میپرداخت. او در نوزده تیرماه ۱۳۱۳ با پسرعموی خود ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد ازدواج، به کرمانشاه به خانه شوهر رفت. شوهر پروین از افسران شهربانی بود و هنگام وصلت با پروین ریاست شهربانی کرمانشاه را به عهده داشت.
طلوع کوکب پروین در آسمان ادب فارسی غیرمنتظره و شگفتانگیز بود، طوریکه تا مدتها بین نویسندگان و ادبدوستان بر سر اصالت شخصیت او و امکان ظهور چنین بزرگشاعرهای بحث بود و نیز بر سر اینکه او زن است یا مرد. مرگش نیز بسیار پیشرس و دور از انتظار اتفاق افتاد.
اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گرچه جز تلخی از ایام ندید
هر چه خواهی سخنش شیرین است
مجموعه سخنرانیها و اشعار و نیز نظریات آشنایان و بزرگان ادب درباره پروین، به همت برادر گرانقدرش در مجموعه زیبایی چاپ و به پیوست دیوانش منتشر شده است که در تهیه این شرح حال، از مقالات استادان فن در کتب مختلف و نیز مجموعه یادشده استفاده شده است.
آنچه سبب شده امروز پروین اعتصامی را با این نام و نشان بشناسیم، چاپ دیوان اوست که در سال ۱۳۱۴ به همت پدرش انجام شد. چاپ اول دیوان که آراسته به دیباچه شاعر و استاد سخنشناس، ملکالشعرای بهار است و تحقیق او در تعیین ارزش ادبی و ویژگیهای سخن سخنگوی بزرگ، شامل یکصد و پنجاه قصیده و مثنوی در زمان شاعر و با قطعهای در مقدمه از خود او تنظیم شده است.