درباره جایگاه ویژه زن در قرآن کریم 

خداوند در قرآن کریم سوره ای را با نام زنان نازل کرده است و در متون قرآن بارها نام زنان و تعریف مقام زن آمده است. زنان جایگاه ویژه ای در قرآن دارند. بررسی نگاه قرآن به مقوله زن، طیف وسیعی از مباحث مختلف حقوقی، فقهی، انسان شناسانه، اجتماعی فرهنگی را در برمی‌گیرد که فصل مشترک همه آنها واژه «زن» یا کلمات مرتبط با آن است

قرآن مجید، علیرغم توجهی که به تفاوت نقش و مأموریت زن ومرد در زندگی طبیعی، خانوادگی و اجتماعی دارد، سرشت زن ومرد را یکسان می‌داند.سرشتی که محصول دمش روح الهی در کالبد خاکی اولین زوج است. به نظر قرآن همه انسان‌ها از یک جان واحد نشأت گرفته‌اند و این جان واحد که در قالب زن و مرد اولیه در پهنه گیتی حاضر شدند به مرور زمان از نظر تعداد گسترش یافت تا در زمان حال جمعیتی بالغ بر 7 میلیارد را شامل شود.

یا اَیهاالنَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذى خَلَقَكُمْ منْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ خَلَقَ منْها زَوْجَها وَبَثَّ منْهُما رجالاً كَثیراً وَ نِساءً… (نساء/1)

اى مردم از پروردگارتان پروا كنید، آن كه شما را از یك نفس آفرید و از آن نفس واحد، همسر او را و از آن دو مردان و زنان بسیار پدید آورد.

در واقع، زن ومرد دو صنف از نوع انسان هستند که هر دو در اصل انسانیت یکسانند و از همین روی در تکالیفی که از جهت انسانیت بر این دو مقرراست نیز کاملا یکسان هستند. هر انسانی اعم از زن یا مرد اگر ایمان به خدا را در خانه دل خویش راه دهد و بذر کارنیک در دنیای پیرامون خویش بکارد قطعاً وجودش از عطر الهی حیات طیبه معطر خواهد گردید و علاوه بر حیات جسمی، حیات معنوی الهی را نیز تجربه خواهد نمود.

وَ مَنْ عَمِلَ صالحاً مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاهً طَیبَهً. (نحل/97)

هر كس از مرد و زن كار نیكى به شرط ایمان به خداى آرد، ما او را در زندگانى خوش و با سعادت زنده مى‏گردانیم.

هر انسانی، اعم از مرد یا زن، به‌عنوان یک انسان، پاسخگوی اعمال نیک وبد خویش در دنیای واپسین خواهد بود و مجازات یا پاداش الهی براساس نوع عملکرد وی و بدون لحاظ مردانگی یا زنانگی ایشان در نظرگرفته خواهد شد.

اِنّى لا اُضیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى. (آل عمران/195)

البته من كه پروردگارم عمل هیچ‌کس از مرد و زن را بی‌مزد نگذارم.

نکته حائز اهمیت این‌که، معمولاً قرآن، در بحث هدایت و ضلالت، در كنار هر مرد بزرگ و قدسى از یك زن بزرگ و قدسیه یاد مى‏كند.قرآن در کنار بزرگانی همچون آدم، ابراهیم، موسی و عیسی و… از زنانی همچون همسران آدم و ابراهیم و از مادران موسى و عیسى درنهایت تجلیل یاد كرده است.

همچنین در جبهه ضلالت، در کنار اشقیایی همچون نمرود، فرعون، ابولهب و…. از زنان بدطینتی همچون همسر نوح و لوط و همسر ابولهب و…. به‌عنوان زنان ناشایسته یاد کرده است.گویى قرآن خواسته است در پردازش شخصیت‌های حق و باطل توازن جنسیتی را حفظ كند و قهرمانان داستان‌ها را منحصر به مردان ننمایند.

نکته بسیار جالب اینجاست که قرآن مجید در هنگام معرفی اسوه‌های خوبی و بدی برای تمام بشریت به نام چهار زن بسنده می‌کند. همسر نوح و لوط به‌عنوان نماد بدی و دیوسیرتی:

ضَرَبَ اللَّـهُ مثلاً لِّلَّذِینَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَینِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُمَا مِنَ اللَّـهِ شَیئًا وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِین (10)

خدا براى كسانى كه كفر ورزیده‌اند، زن نوح و زن لوط را مَثَل آورده [كه‌] هر دو در نكاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت كردند، و كارى از دست [شوهران‌] آن‌ها در برابر خدا ساخته نبود، و گفته شد: «با داخل شوندگان داخل آتش شوید. (10)

و در دیگر سوی، همسر فرعون و مریم را به‌عنوان اسوه‌های خوبی و فضیلت معرفی کرده است:

وَضَرَبَ اللَّـهُ مثلاً لِّلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَكَ بَیتًا فِی الْجَنَّهِ وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِین (11) وَ مَرْیمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فرج‌ها فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِهِ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ(12)

و براى كسانى كه ایمان آورده‌اند، خدا همسر فرعون را مثل آورده، آنگاه كه گفت: پروردگارا، پیش خود در بهشت خانه‌اى برایم بساز، و مرا از فرعون و كردارش نجات ده، و مرا از دست مردم ستمگر برهان (11) و مریم دخت عمران را، همان كسى كه خود را پاكدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتاب‌های او را تصدیق كرد و از فرمان‌برداران بود (12)

معرفی چهار زن به‌عنوان اسوه‌های بدی وخوبی همه انسان‌ها، نکات زیبایی در بر دارد ازجمله این‌که بدی و خوبی رابطه‌ای با جنسیت انسان‌ها ندارد بلکه به قلب و عملکرد آدم‌ها بستگی دارد و نکته دیگر اینکه زن، آن‌چنان شخصیت والا و وسیعی دارد که می‌تواند اسوه همه انسان‌ها، (چه هم‌جنسان خود و چه غیر هم‌جنسان خویش) چه در رفتار نیک و یا در گمراهی و طغیان باشد.

بنابراین اصل اولیه در بررسی دیدگاه قرآن نسبت به زن و مرد، یگانگی آن‌ها از حیث سرشت اولیه در عین اذعان به تفاوت‌های فیزیولوژیکی است. قرآن، زن و مرد در امور کلی خلقت و دیانت (تکوین و تشریع) یکسان می‌نگرد و درنتیجه در جهان آخرت نیز با ملاک واحدی مورد محاکمه و بازخواست قرار خواهند گرفت. اصولاً در عالم قیامت، آنچه مخاطب اصلی خداوند است روح انسان‌هاست و روح نه مذکر است و نه مؤنث.

از سوی دیگر، شاهد برخی احکام و مأموریت‌های متفاوت برای این دو جنس هستیم. بدیهی است مأموریت‌های متفاوت مذکور مربوط به تفاوت‌های فیزیولوژیکی و تأثیری که این تفاوت‌ها در چگونگی اعمال نقش این دو جنس در خانواده و اجتماع دارد است.به همین ترتیب، مجازات یا پاداش آنها نیز بر حسب زنانگی یا مردانگی آنها در زمان انجام تکلیف (این دنیا) محاسبه خواهد شد.

آیت‌اللّه جوادى آملى ضمن تأکید بر یگانگی وعدم مزیت زن و مرد در اصل آفرینش و دریافت روح الهی، معتقد است اگر برخى از روایات بیانگر مزیت خاصی برای یکی از این دو جنس باشد، یا از لحاظ سند نارسا و یا از جهت دلالت ناتمام‌اند و اگر فرضاً هیچ مشکلی از جهت سند و دلالت نداشته باشند، چون مسئله مورد بحث یك امر تعبدى محض نیست، نمى‏توان آن را صرفاً به دلیل وجود یک حدیث ظنى غیر قطعى ثابت كرد.

سه اصل مهم نقش زن و مرد
اصلی‌ترین نقش‌هایی که قرآن برای زن و مرد برشمرده است را تحت سه عنوان: تکثیر نسل، آرامش جان و پوشش می‌توان بیان کرد. در سطور زیر مختصراً به این سه عنوان خواهیم پرداخت.

تکثیر نسل
اولین نقشی که دستگاه خلقت به زن و مرد، در تعامل یکدیگر داده است، زادوولد و تکثیر نسل است. بی‌گمان‌، هیچ‌کدام از این دو جنس بدون دیگری قادر به تداوم نسل خویش نخواهند بود.

وَاللّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَزْواجِكُمْ بَنینَ وَ حَفَدَهً وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّیبتِ. (نحل/72)

خدا براى شما از میان خودتان همسرانى قرار داد و از همسرانتان فرزندان و فرزند زادگان پدید آورد، و از چیزهاى پاك روزیتان داد.نقش این دو در تکثیر نسل که می‌توان تحت عنوان نقش مادری و پدری از آن یاد کرد اولین کارکرد مشترک این دو جنس و اولین مأموریت این دو است که از نظر طبیعی مهم‌ترین نقش به حساب می‌آید زیرا بقیه نقش‌ها فرع این نقش می‌باشد.

آرامش جان
قرآن مجید فلسفه دوگانگی جنسیتی را آرامش می‌داند:

هُوَ اَلّذى خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ جَعَلَ منْها زَوجَها لِیسْكُنَ الیها (اعراف/189)

اوست كه همه‌ی شما را از یك تن آفرید و از آن یك تن، زنش را آفرید تا به او آرامش یابد.

در واقع، حرکت و تلاطم هریک از این دو جنس برای رسیدن به آرامش است وزمانی این حرکت و جنبش واضطراب به انتهای خود می‌رسد که با جنس دیگر اتحاد پیدا کند وآن زمان است که با کمک جنس مخالف، نواقص وناتوانی های وجودی خود را رفع می‌کند و از حالت اضطراب و ناآرامی خارج می‌شود و از همین روی است که در جای دیگر می‌فرماید:

وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجاً لِتَسْكُنوُا الیها (روم/21)

و از نشانه‏‌هاى قدرت اوست كه برایتان از جنس خودتان همسرانى آفرید، تا به ایشان آرامش یابید.

علامه طباطبایى در تفسیر این آیه مى‏گوید:

معناى آیه این است كه براى سود رساندن به شما از جنس خودتان همانند آفرید، چرا كه هر یك از زن و مرد داراى جهاز تولید مثل است كه با همراهى جنس دیگر كارش به ثمر مى‏رسد و با كار هر دو، مسئله تولید و تكثیر مثل به انجام مى‏‌رسد، بر این اساس، هر یك به تنهایى نقص دارد و به قرین خود نیازمند است و از مجموع این دو، یك واحد تام حاصل مى‏‌شود.

به جهت همین نیاز و نقص هر كدام به سمت دیگرى حركت مى‏كند و زمانى كه وصلت حاصل گشت، آرام مى‏‌گیرد.زیرا هر ناقصى به كمال خود شائق است و هر نیازمندى به چیزى كه رفع نیازش كند، میل دارد. این همان میل جنسى است كه در این دو قرین نهاده شده است.

پوشش
قرآن مجید، درتعبیر دیگری، مسأله عضو مکمل بودن زن ومرد نسبت به همدیگر را با تمثیل لباس به رخ انسان‌ها می‌کشاند.

هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ و َ اَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ. (بقره/187)

آنان (زنان) جامه‌ی ستر و عفاف شما و شما (مردان) نیز لباس عفت آنها هستید.

قرآن زن و مرد را لباس یکدیگر می‌داند. لباس فوایدی همچون محافظت از گرما، سرما و زیبایی را در پی دارد، زن و مرد نیز در زندگی خانوادگی، محافظ و عامل زیبایی یکدیگر هستند. یعنی در اصل ماندن (بقاء) و در زیبا بودن (ارتقاء) کمک یکدیگر هستند.

فایده دیگر لباس، پوشاندن عورت و نازیبایی‌های فرد و حفظ انسان از شرمساری در مقابل دیگران است. زن و مرد در زندگی مشترک باعث پوشش نازیبایی‌ها و نواقص یکدیگرند. این تعبیر بسیار زیبایی است از مکمل بودن هریک از این دو برای دیگری.

در تفسیر المیزان آمده است:

هر یك از زوجین دیگرى را از دنبال گناه رفتن و شایع ساختن آن، باز مى‏دارد. پس هر كدام براى دیگرى به منزله لباسى است كه با آن پلیدى خود را پنهان و عورت خود را مى‏‌پوشانند.

تفاوت‌های زن و مرد
همه می‌دانیم که زن ومرد تفاوت‌های فیزیولوژیکی با یکدیگر دارند. این تفاوت‌ها لازمه حیات انسانی و بقای نسل و منشأ تفاوت‌هایی در احکام و قوانین ووظایف آن دو می‌باشد. به طور كلى این تفاوت‌هابه دو دسته‌ جسمانى و روانى تقسیم می‌شوند.

تفاوت‌های جسمانى
این تفاوت‌ها اختلافات ظاهرى ساختمان بدن و مهم‌تر از آن تفاوت وضعیت جنسى این دو را شامل می‌شود. مثلاً، نطفه زن (اوول) و نطفه مرد (اسپرماتوزوئید) هر یك داراى 23 كروموزوم است كه موقعیت و شكل آنها در هر جنس با دیگرى تفاوت دارد.

زنان عوارض زنانگى اعم از قاعدگى و آبستنى و زایمان دارند ولى مردان این گونه نیستند. مردان بلند قدتر و سنگین وزن‏‌تر از زنان‌اند. وزن متوسط قلب و مغز مرد به ترتیب 300 و 1300 گرم و وزن متوسط قلب و مغز زن به ترتیب، 250 و 1200 گرم است.تفاوت‌های دیگری از حیث استخوان بندی، عضلات و سایر مشخصات بدنی در کتب پزشکی و آناتومی ثبت شده است.

تفاوت‏‌هاى روانى
میل مرد به ورزش و شكار و كارهاى پر حركت و جنبش، بیش از زن است. زن زودتر و سریع‏تر از مرد تحت تأثیر احساسات خویش قرار مى‏‌گیرد. زن به زینت و زیور و جمال و آرایش علاقه‏ زیاد دارد.احساسات زن بى ثبات‏تر از مرد است. زن از مرد محتاط‌تر، پرحرف‏تر، ترسوتر و تشریفاتى‏تر است. ده‌ها تفاوت دیگر در عواطف و احساسات زن ونحوه نگاه او به زندگی در کتب روانشناسان قابل احصا است.

زنان در قرآن
پس ازتوضیحاتی درباره زن و تفاوت‌های او با جنس مخالف، اکنون در صدد معرفی زنانی که در قرآن مجید ذکری از آنان به میان آمده هستیم.زنان قرآنی نقش‌های متفاوتی از قبیل همسر، خواهر و مادر دارند.در قرآن به زنان متعددی اشاره شده است اما فقط نام یکی از آنها به صورت آشکار برده شده است و او کسی نیست جز «مریم» مادر عیسی (ع) پیامبر بزرگ آئین مسیح.

در موارد متعددی غیر از مریم (ع)، به بانوان دیگری توجه شده است. توجه قرآن به این بانوان در اشکالی همچون کنایه، اشاره و توصیف و…. بوده است.

فهرست اسامی زنانی که در قرآن به آنها اشاره شده عبارتست از

حضرت فاطمه (س)
حوا، همسر حضرت آدم (ع)
آسیه، همسر فرعون
بلقیس، ملکه سباء
یوکابد مادر حضرت موسی (ع)
میریام خواهر حضرت موسی (ع)
دختران حضرت شعیب (ع)
حنه، مادر حضرت مریم (س)
واغله زن حضرت نوح (ع)
والهه زن حضرت لوط (ع)
ام جمیل زن ابو لهب
هاجر، همسر حضرت ابراهیم (ع)
ساره، همسر حضرت ابراهیم (ع)
همسر حضرت یعقوب (ع)
زلیخا، همسر عزیز مصر
همسر حضرت موسی (ع)
حفصه، همسر حضرت محمد (ص)
عایشه، همسر حضرت محمد (ص)
سایر زنان پیامبر اکرم (ص)
زینب همسر زیدبن حارث
زنی که خود را به پیامبر هدیه کرد
ماریه، کنیز پیامبر اکرم (ص)
زنی که به شکایت از شوهرش نزد پیامبر اسلام (ص) آمد
دختری که زنده به گور شد
زنان بهشتی (حور عین)
زنانی که با پیامبر اسلام (ص) بیعت کردند
رحمه همسر حضرت ایوب (ع)
حنانه یا اشیاع همسر حضرت زکریا (ع)

در مقالات آتی برآنیم تا تک تک بانوانی که به اسم یا به رسم مورد توجه قرآن بوده‌اند را به شما معرفی کنیم.معرفی شخصیت‌های مؤنث قرآن فرصتی خواهد بود تا از خلال آن نوع نگاه کلی قرآن به مقوله زن را بیش از پیش باز شناسیم.

منابع
جوادى آملى، عبداللّه، زن در آئینه جلال و جمال، مركز نشر فرهنگى رجا، تهران، 1369 ق.

طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، موسسه الاعلمى، بیروت، 1399 ق، ج 16.