مشهورترین طرح قالی ایرانی را نمی‌توان تنها به یک طرح خاص اعطا کرد. با این وجود بسیاری از متخصصان فرش ایرانی، طرح ماهی درهم را محبوب‌ترین و مشهورترین طرح قالی ایرانی می‌دانند. با این وجود با گشتی در موسسات قالیشویی و بازار فرش دستباف، طرح‌های افشان، شاه عباسی، خشتی، بته جقه، شکارگاهی و ترکمن را نیز می‌توان در زمره بهترین طرح‌های فرش ایرانی قرار داد.

هریک از این طرح‌ها، در منطقه جغرافیایی خاصی طراحی شده و تولید می‌شوند. از این رو در بسیاری از آنها، به‌خوبی می‌توان آثار فرهنگی گوناگون، مانند اعتقادات، رسوم و تاریخچه زندگی اجتماعی آن جامعه را دید. از سویی برخی از این طرح‌ها روایت‌‎گر داستان‌هایی جذاب هستند. بر همین اساس می‌خواهیم در این نوشته شما را با بهترین و مشهورترین طرح‌های قالی ایرانی آشنا کنیم.

طرح ماهی درهم

ماهی درهم یکی از قدیمی‌ترین طرح‌های فرش ایرانی است. این طرح ابتدا در دوران تیموریان شکل گرفت و بعدها با تغییراتی جزئی در سراسر ایران دیده شد. نکته جالب اینکه این طرح مختص فرش نیست؛ و در هنرهای دیگر از جمله طراحی لباس، معماری و… نیز آثاری از آن دیده شده است. اگرچه خواستگاه طرح ماهی درهم در هرات بوده است؛ اما نمونه‌های زیادی از آن از شرق تا غرب ایران بافته شده است.

بخش اصلی این طرح از دو یا چهار برگ تشکیل شده است که یک گل نیلوفر آبی را در بر گرفته‌اند. اما اینکه وجه تسمیه آن با واژه ماهی درهم چیست داستان متفاوتی دارد. عده‌ای از متخصصان می‌گویند که پیش از دوران اسلامی این طرح شامل تصویر چهره‌ای در مرکز و به جای گل، دو یا چهار ماهی خمیده در اطراف آن بوده است؛ که ظاهرا پس از تحولات فرهنگی در دوران اسلامی، این طرح به شکل امروزی آن تغییر یافته است.

طرح افشان

مهم‌ترین ویژگی فرش ایرانی با طرح افشان، نبود لچک یا ترنج درون آنهاست. در واقع همان‌طور که از نام این طرح نیز برمی‌آید؛ در این طرح گل‌ها به‌شکلی آشفته و پریشان در سراسر فرش گسترده شده و خبری از ترنج به معنای خاص آن نیست. نکته جذاب دیگر در مورد طرح فرش افشان، پیوستگی گل‌های روی آن است.

به شکلی که به‌نظر می‌رسد هنرمند نقاش، بدون برداشتن دست از روی کاغذ نقشه، این طرح را تا انتها کشیده است. به همین دلیل علی‌رغم بی‌نظمی، پیوستگی خاصی را در طرح افشان مشاهده خواهید کرد.در نهایت بهتر است بدانید که طرح‌های افشان با ورود اسلام به ایران شکل گرفته و به‌خصوص در دوران صفوی به اوج خود رسیده است.

طرح شاه عباسی

فرش‌های طرح شاه عباسی مجموعه بسیار متنوعی از طرح‌های مختلف هستند. به‌گونه‌ای که ممکن است عموم مردم در نگاه اول به درستی نتوانند برخی از نمونه‌های این فرش را تشخیص دهند. با این وجود اصالت این فرش با طرح گلی معروف به شاه عباسی شناخته می‌شود؛

که این گل طی تلفیق با انواع اسلیمی‌ها و ختایی‌ها، طرح‌های متنوعی را تشکیل می‌دهند. طرح‌هایی مانند شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری، افشان شاه عباسی و لچک و ترنج شاه عباسی از جمله این موارد هستند.

به عنوان مثال افشان شاه عباسی بسیار به یک باغ طبیعی نزدیک بوده و طرحی پر از گل و برگ را در آن مشاهده خواهید کرد. گاهی حیواناتی نیز در این طرح به‌کار می‌رود. این در حالی است که در طرح لچک و ترنج شاه عباسی، همان گل‌ها و نقوش در حصار لچک و ترنج شکل گرفته‌اند. به عنوان مثال ترنجی به شکل دایره، بیضی یا لوزی در مرکز و لچک‌هایی در چهار گوشه این فرش به چشم می‌خورد.

طرح خشتی

فرش خشتی یا قابی از جمله طرح‌هایی است که از گذشته تا امروز همیشه پرطرفدار بوده است. این طرح به دلیل فرم خاص خود، با چیدمان‌های مدرن نیز بسیار هماهنگ بوده و به همین دلیل گزینه‌ای پرفروش در بازار انواع فرش دستباف و ماشینی محسوب می‌شود. از نظر ظاهری در طرح‌های خشتی از مجموعه‌ای قاب شبیه به خشت که در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند برای طراحی فرش استفاده می‌شود.

طرح‌های خشتی نیز دارای تنوع زیادی هستند؛ و معمولا این تنوع بر اساس منظم یا نامنظم بودن خشت‌ها و همچنین نوع گل‌ها یا طرح‌های داخل قاب هر خشت تعیین می‌شود. به عنوان مثال طرح‌های خشتی را در قاب‌های قرانی، بختیاری و اسلیمی می‌توان مشاهده کرد.

طرح بته جقه
بته جقه نیز مانند بسیاری از طرح‌های فرش ایرانی، خواستگاه‌های متنوعی دارد. به عنوان مثال بسیاری از ما طرح‌های بته جقه را ابتدا بر روی پارچه دیده‌ایم. از سویی این طرح جزئیات زیادی داشته و تنها به یک شکل خاص معرفی نمی‌شود.

بسیاری از محققان محل پیدایش طرح بته جقه را ایران و هندوستان دانسته‌اند. در واقع تصور می‌شود که این طرح در ایران شکل گرفته و با مهاجرت زرتشتیان ایرانی به هندوستان، به مرور در هر دو کشور رشد کرده و به بلوغ رسیده است.

از نظر ظاهری این طرح شامل اجزای متعددی است. بسیاری آن را مظهر شعله آتشکده‌های زرتشتی می‌دانند. گروهی آن را تمثیلی از نوعی میوه (نخل، صنوبر، انجیر و…) می‌دانند. گروهی دیگر آن را نمادی از پرنده مهر می‌شناسند. حتی برخی آن را نمودی از شیارهای رودخانه جوزا برشمرده‌اند.

رودخانه‌ای که از دره کشمیر عبور کرده و وارد هندوستان می‌شود.با این وجود کمتر کسی به ایرانی بودن خواستگاه این طرح تردید دارد. چرا که اولین طرح‌های بته جقه را می‌توان در آثار باستانی ایلامیِ متعلق به 3 هزار سال پیش از میلاد مسیح مشاهده کرد. همچنین در آثار به‌جای مانده از دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی نیز آثار متعددی از این طرح دیده می‌شود.

طرح شکارگاهی

سابقه این طرح را باید در آثار به‌جای مانده از حکومت هخامنشیان جستجو کرد. دشت‌های وسیع و باغ‌های سرسبز آن دوران، به گواه متون تاریخی جایی بسیار مهم برای تفرج پادشاهان و انجام شکار بوده است.

در واقع شکار به عنوان یک تفریح خاص همیشه با پادشاهان ایرانی همراه بوده و فرش طرح شکارگاهی نیز در واقع می‌کوشد تا فضای شکارگاه و صیاد را که همان پادشاه باشد؛ بر روی فرش به تصویر بکشد.نکته دیگر اینکه از نظر ظاهری طرح‌های شکارگاهی می‌توانند به شکل‌های گوناگون باشند. به عنوان مثال به‌صورت سراسری شکارگاهی را به تصویر کشیده و یا ترنج‌دار باشند.

در نهایت این هرکدام از طرح‌های شکارگاهی معمولا حاوی داستانی خاص و ماجرایی مهم هستند. به عنوان مثال یکی از این داستان‌ها، ماجرای حمله شیر به گاو است. این داستان را می‌توان از نمونه‌های هخامنشی این طرح دانست؛ که معمولا با نام «گرفت و گیر» نیز شناخته می‌شود.

طرح ترکمن

طرح ترکمن آخرین نمونه از میان مشهورترین طرح قالی ایرانی است که به شما معرفی می‌کنیم. این طرح از جمله طرح‌های سنتی است؛ که در طول عمر خود دستخوش کم‌ترین تغییر و تحول شده است. به همین دلیل نیز سندی زنده از سبک زندگی قوم ترکمن در سال‌های بسیار دور است.

مهم‌ترین ویژگی طرح‌های ترکمن استفاده از اشکال هندسی گوشه‌دار است. به عنوان مثال لوزی، هشت ضلعی، مربع و مستطیل و در کل خطوط شکسته را در این طرح‌ها بسیار خواهید دید.

دلیل این مسئله نیز آن است که هنوز هم بافنده‌گان ترکمن بر اساس تصویر ذهنی خود و بدون نقشه به بافتن این طرح‌ها مشغول هستند.تکرار مکرر یک شکل ویژگی دیگر طرح ترکمن است؛ که در سراسر آن دیده می‌شود. همچنین طیف رنگ سرخ، دیگر ویژگی جدانشدنی این فرش‌ها است.