آشنایی با مهمترین کتاب‌های حدیثی شیعیان

احادیث مذهب شیعه بر چهار ستون استوارند که در مسلک ما به کتب اربعه معروفند. علمای اعظم مکتب شیعی در نگاه به حدیث‌های روایت شده، همواره بسیار سختگیرانه و دقیق عمل کرده‌اند و بدون بررسی جزء‌به‌جزء، هیچ نقلی را تأیید ننموده‌اند.

بنابراین زمانی که کتاب حدیثی توسط بزرگان دین مورد پذیرش قرار می‌گیرد، یعنی از جایگاه رفیعی برخوردار است.در این مطلب قصد داریم به معرفی مهمترین کتاب‌های حدیثی شیعیان بپردازیم، با ما همراه باشید.

کتب اربعه شیعه

علمای اعظم شیعه به این سادگی به کتابی اعتبار نمی‌بخشند و از همین رو کتب اربعه حدیث شیعیان، به واقع گوهرهای کمیابی هستند که در این بحر عظیم همچون کشتی نجات به یاری مؤمنان می‌آیند.

کتب اربعه در واقع متعلق به دوره متأخر هستند، یعنی زمانی که پس از غیبت امام معصوم، بزرگان و عالمان وظیفه جمع‌آوری، تدوین و دسته‌بندی احادیث پیامبر و امامان را بر عهده داشته‌اند. در این دوره تنها 4 کتاب موثق و معتبر به رشته تحریر درآمده‌اند که به اصول اربعه شیعه معروف هستند.  

در دوره متقدمان که شامل 5 قرن ابتدایی و زمان حیات امامان معصوم بوده، کتاب‌های حدیث مختلفی توسط خود ائمه نوشته شده که از جمله آن‌ها می‌توان به نهج‌البلاغه و صحیفه امام سجاد (ع) اشاره کرد.شما می‌توانید برای خرید صحیفه سجادیه و سایر منابع شیعی به صورت آنلاین اقدام کنید.

4 کتاب زیر، مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی شیعیان هستند:

• کتاب “الکافی” – به قلم محمد بن یعقوب کلینی

• کتاب ” مَن لا یَحضُرُهُ الفَقِیه” – به قلم محمد بن على بن بابویه (شیخ صدوق)

• کتاب ” تهذیب الاحكام” – به قلم محمد بن حسن طوسى (شیخ طوسی)

• کتاب ” الاستبصار فِیمَا اختُلف مِن الاخبار” معروف به استبصار – به قلم شیخ طوسی

این کتاب‌های چهارگانه در مجموع حاوی 46775 حدیث هستند که از میان آن‌ها الکافی دارای بیشترین و استبصار دارای کمترین تعداد حدیث هستند. یکی از دلایلی که باعث اعتبار بیشتر این کتب شده، نزدیک بودن زمان حیات این راویان به دوره امامان معصوم بوده است.

در ادامه به تشریح هرکدام از این کتاب‌ها می‌پردازیم:

الكافی

نخستین و قدیمی‌ترین کتاب از اصول اربعه، الکافی است که به قلم ابوجعفر محمد بن اسحاق كلينی رازی نگاشته شده است. وی که زاده یکی از روستاهای ری بود، بیشتر زندگی خود را به تحصیل علم در حوزه‌‌های قم، نیشابور و البته بغداد سپری کرد و در سال 329 قمری چشم از جهان بست.

الکافی نزد علمای شیعی جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد، به خصوص که راوی بیشترین تعداد حدیث است. کلینی این کتاب را به درخواست یکی از مریدان خود نوشت تا مرجع قدرتمندی باشد و بساط نابسامانی‌هایی که در علم حدیث آن زمان وجود داشت، برچیند. به عقیده بزرگان شیعه، کتاب کافی  درخور ستایش، منحصر‌به‌فرد و کم‌نظیر است.

یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این گوهر گرانبها، نقل منبع و مرجع حدیث توسط نویسنده است که واسطه‌های نقل را تا کلام خود امام معصوم مشخص می‌کند.یکی از داستان‌های عامیانه‌ای که پیرامون ارزش این کتاب نقل شده، ماجرای عرضه الکافی به امام زمان (عج) است که ایشان در مورد آن فرموده‌اند: ” الكافی كاف لشيعتنا” و بدین گونه به تأیید اعتبار احادیث کلینی پرداخته‌اند.

کلینی بیشتر احادیث این کتاب را در زمانی نگاشته که در قم حضور داشته و از روایت‌‌های خود مشایخ در تألیف آن بهره برده است. بررسی‌ها نشان داده که نگارنده، حدیث‌های کتاب را از 34 راوی نقل کرده است.

من لايحضره الفقيه

کتاب گوهربار من لايحضره الفقيه به قلم ابوجعفر محمد بن علی بن موسی بن بابويه قمی، معروف به شیخ صدوق نگاشته شده است. این عالم بزرگ شیعی در قرن چهارم قمری می‌زیسته و فرزند یکی از محدثان برجسته قمی بوده است. وی پس از وفات پدر به تحصیل علم نزد رجال بلندپایه فقه پرداخت و توانست با فراگیری معیارهای نقد و بررسی روایات، دومین کتاب معتبر حدیثی شیعه را به نگارش درآورد.

کتاب من لايحضره الفقيه به نقل احادیث فقهی می‌پردازد و آنان را بر حسب فروع دسته‌بندی می‌کند. شیخ صدوق در رابطه با انگیزه خود از گردآوری این کتاب در مقدمه نوشته که آن را برای تبدیل شدن به یک مرجع معتبر جهت صدور احکام فقهی نگاشته است تا حلال و حرام احکام دین، بر مسلمانان شیعه واضح‌تر گردد.

شیخ صدوق که در سال 381 هجری در شهر ری چشم از جهان بست، در تألیف کتاب من لايحضره الفقيه تنها به ذکر روایت‌هایی پرداخته که از صحت آن‌ها اطمینان کامل داشته است. استنادهای معتبر این کتاب باعث شده تا به یکی از مراجع اصلی برای دانشمندان علم حدیث شیعه بدل شود.

تهذيب الاحكام

دو کتاب دیگر از کتب اربعه شیعه را ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی به نگارش درآورده است. تهذيب الاحکام از زمان تألیف تا به امروزه همواره یکی از کتاب‌‌های مرجع در حوزه حدیث بوده است و به عنوان یکی از منابع قابل اعتماد و معتبر شناخته شده است.

بخشی از این کتاب در دوره حیات شیخ مفید (عالم بزرگ شیعه) نگاشته شده و به شرح رساله فقهی وی می‌پردازد. محمد بن حسن طوسی که در آن زمان کمتر از 30 سال سن داشت، بعدها به تکمیل اثر خود پرداخت و کاخ استواری به نام تهذيب الاحکام را بنا نهاد.

این کتاب مرجع شیعه در قالب 23 کتاب فقهی و 393 باب تنظیم شده و به قدری معتبر است که تا کنون مبنای نگارش کتب بسیار دیگری قرار گرفته است. شیخ طوسی که تقریباً صد سال بعد از آخرین کتاب مرجع حدیث شیعی این کتاب را به رشته تحریر درآورده، در مقدمه آن از انگیزه نگارش خود سخن به میان می‌آورد و این اثر را تمام کننده اخبار متناقض و احادیث اختلافی می‌خواند.

روایات نقل شده در جلد اول این کتاب با سند کامل درجه شده‌اند و اغلب به نقل از شیخ مفید هستند؛ اما در جلدهای بعدی، نگارنده سراغ منابع مستقیم‌تر رفته است. مهم‌ترین ویژگی برجسته در تهذيب الاحکام، در نظر گرفتن عنصر تقیه در هنگام حیات امامان بوده که باعث شده خوانش‌های صحیح‌تری از برخی احادیث داشته باشد.

الاستبصار

بعد از نگارش تهذيب الاحکام، شیخ طوسی که طی جمع‌آوری آن به تعارضاتی در نقل برخی اخبار برخورد کرد، تصمیم گرفت کتاب جداگانه‌ای برای نقل اینگونه احادیث دارای تعارض بنویسد. از این رو بود که کوتاه‌ترین متن از کتب اربعه شیعه، یعنی استبصار، با تنها 5511 حدیث نگاشته شد.

این کتاب که نام کامل آن الاستبصار فی اختلف من الاخبار است، همواره مورد توجه فقها و علمای شیعه بوده و احادیث نقل شده در آن مبنای بسیاری از حکم‌های فقهی بوده‌اند. استبصار در سه جزء به نگارش درآمده که بخش اول مربوط به عبارات و قسم آخر در رابطه با احکام معاملات است.

سخن آخر

در این مقاله تلاش کردیم به معرفی کامل مهمترین کتاب‌های حدیثی شیعیان و اصول اربعه بپردازیم و هرکدام را تا اندازه‌های تشریح کنیم. امیدواریم این مطلب برای شما مفید بوده باشد.