برگزاری مراسم تعزیه امام حسین در دهه محرم یکی از سنت هاي دیرینه مذهبی مردم ایران هست که در همه ي شهرها رواج دارد. تقریباً برای همۀ ما نام تعزیه و دهه اول محرم باهم گره خورده هست، یکی خاطر هست و دیگری معلول، هرجور حساب کنیم باید با هم بیایند و غیر از این انتظار نداریم.
تعزیه در لغت به معنای سوگواری و سوگواری هست و در تعریف عامتر به تئاترهای مذهبی که درمورد واقع کربلا میباشند، گفته می شود. نام اصلی تعزیه، شبیه خوانی یا شبیهگردانی هست، یعنی این که افراد اجرا کننده، شبیه و بازی کننده نقش شخصیتهاي اصلی میباشند.
نکتهاي که در این میان باید به آن اشاره کرد این هست که تعزیه لزوما درمورد امام حسین «ع» و واقعه کربلا نیست، نمایشنامههاي تعزیه درمورد موضوعات دینی و حماسی هست مثل تعزیه حضرت ابراهیم، تعزیه امامان گوناگون و حتی تعزیه خندهدار هم داریم.
تعزیه که آلبوماي از رنگ،شعر و موسیقی هست؛ اکثر برای مرگ اولیا و عزیزان از دست رفته اجرا می شود. نمایشی مذهبی که خیر و شر در آن مبارزه میکنند.
هنری برخاسته از ایران
تعزیه در سال ۲۰۱۰ در میراث فرهنگی و معنوی یونسکو ثبت شده هست و با این که در نقاط دیگر دنیا از جمله جزیره ترینیداد در دریای کارائیب تا جزایر اندونزی اجرا میشود، اما تعزیه از ایران برآمده هست.
پیشینه آن به سالها قبل از عاشورا و ورود اسلام به ایران برمیگردد که به آن «سووشونخوانی» میگفتند و نمایش در آتش رفتن سیاوش اجرا میشد که وقتی سیاوش، تندرست از میان آتش رد می شد، نشانی از بیگناهی او بود.
کارگردان تعزیه را «معینالبکا» مینامند
تعزیه، تئاتر مذهبی هست که نمایشنامه آن به صورت شعر هست و همراه با موسیقی اجرا می شود بنابراین با تئاتری مذهبی متداول فرق دارد. گرچه قواعد تئاتر در آن رعایت می شود، کارگردان، بازیگر و نمایشنامه دارد و روی صحنه هم اجرا می شود، گرچه لباس، تجهیزات و گریم هم دارد.
به هر اجرای تعزیه، «مجلس» میگویند؛ بازیگران آن را «شبیه خوان» می نامند، کارگردان تعزیه، «معین البکا» و نویسنده آن «مقتلنویس» هست. همچنین به نمایشنامه تعزیه، «جُنگ» می گویند. تهیهکننده تعزیه، «بانی» و مابقی عوامل را هم «عمله تعزیه» می نامند
بخشهاي گوناگون تعزیه را بهتر بشناسید
مجلس یا دستگاه: به هر اجرای کامل یک آلبوم تعزیه میگویند. اگر در تعزیه، نقش مثبت با شمشیر شهید شود به آن «مجلس شهادت» می گویند که در روز خوانده میشود مثل مجلس شهادت امام حسین.
اما اگر نقش مثبت با سم شهید شود به آن «مجلس وفات» میگویند که در شب خوانده می شود مثل مجلس وفات امام موسی کاظم.
مجلسها هم چند بخش دارند؛
الف. پیش خوانی: همان ورود گروه تعزیه به صحنه هست. آنها دسته جمعی درمورد شخصیتی که قرار هست، تعزیهاش را بخوانند، نوحه خوانی میکنند. بعد از آن همۀ به جز کارگردان میروند، او هم خلاصه حکایت را میگوید، نیایش میکند و می رود.
ب. پیش واقعه: قصهاي جانبی که با مجلس اصلی در رابطه هست و نهایتا یک ساعت طول میکشد. به این حکایت جانبی، گوشه هم میگویند که نقش مقدمه را دارد مثل گوشه زائر امام رضا در مجلس امام رضا.
ج. واقعه: بدنه اصلی تعزیه که حدودا ۳-۴ ساعتی زمان می برد.
شبیه خوان یا بازیگران: نام دیگر تعزیه شبیه خوانی هست، چون بازیگران شبیه شخصیتهاي تاریخی بازی میکنند و پافشاری دارند شبیه آنها شوند و این، یک نمایش هم شبیه ماجراست. شبیه خوانان در تعزیه به دو گروه زیاد تقسیم میشوند؛
-موافقخوان یا ستمدیدهخوان: نقشهاي مثبت تعزیه که عموما لباسهاي سبز، مشکی و سفید دارند. از دستگاه دشتی و آواز برای خواندن ابیات بهره گیری میکنند. صوتی خوش و آوازی گیرا هم دارند. به خواندن آنها تحریرخوانی میگویند. گرچه موافق خوانها هم به چند گروه تقسیم می شوند؛
الف: امام خوان: کارکشتهترین و خوش صداترین شبیه خوان. بازی در این نقش، نهایت بازی یک شبیه خوان و بحبوحه استادی اوست. بازیگر نقش امام معمولاً زره به تن نمی کند. او باید صورتی متین و جذاب داشته باشد و در زندگی روزمره هم مردم دوستش داشته باشند.
ب. شهادت خوان: موافق خوانی که درپایان مجلس تعزیه توسط اشقیا شهید می شود. مجلس تعزیه به نام اوست و مسیر قصه وی را دنبال می کند.
ج. بچه خوان: نخستین حضور یک شبیه خوان با بازی در نقش بچهخوان نخست میشود. با دقت به این که معمولاً شبیه خوانی، نسل به نسل و پدر به پسر هست، بچه خوانها اکثرا فرزند تعزیه خوانها میباشند و به آنها نقشهایي مثل طفلان مسلم، سکینه یا عبدالله داده می شود. بعداً و بعد از سن بلوغ، بسته به نوع صدا، بچه خوانها تبدیل به موافق خوان یا مخالف خوان میشوند.
د. حر خوان: شبیهخوان خاکستری. سمبل این خاکستری بودن و مردد ماندن، حر بن یزید ریاحی از فرماندهان سپاه کوفه هست که عاشورا به امام ضمیمه. رنگ لباس او معمولاً نارنجی یا صورتی هست.
ه. زنانهخوان: در هنرهای نمایش سنتی ایران اعم از تعزیه، روحوضی و… زنان بازی نمیکنند و از زن پوش بهره گیری می کنند، این نقش در تعزیه، زنانهخوان نام دارد. شبیهخوانانی که صدای زیر و ظریف دارند، چادر و برقعی به سر میکنند و نقشهاي زنان را بازی میکنند مثل حضرت زهرا، حضرت زینب و…
-مخالفخوان یا اشقیاخوان: نقشهاي منفی تعزیه که عموما لباسهاي سرخ و صورتی می پوشند. آنها با نوعی آیندهبینی دارند، از ستمگر بودن خودشان آگاهند و خودشان و بقیه اشقیا را نفرین میکنند.
صدای زمخت و صورتی گرفته دارند. با پرخاشگری که به آن اشتلمخوانی میگویند حرف می زنند و موقع ورودشان به سکو، موسیقی تندی نواخته می شود. مخالف خوانها به چند گروه تقسیم می شوند؛
الف. شمرخوان: متبحرترین مخالف خوان، شمر خوان هست. شبیه خوان شمر از نظر پیشینه و کسوت هم تراز با امام خوان در موافق خوانهاست.
فعالترین شبیه خوان از نظر بازی با شمشیر و خنجر و جست و خیز و پر دیالوگترینها به ویژه در تعزیه حضرت عباس. او همۀ وقت} کلاه خود و زره به تن دارد و محور شرارت هست.
نقش فعال شمر در تعزیه، برعکس واقعیت تاریخی هست چون شمر در کربلا، دور از میدان نبرد بود و تا وقتی کسی زمین نمیافتاد به او نزدیک نمیشد.
ب. تختخوان: شبیه خوانهایي که سن و سالی ازشان قبل و نمیتوانند روی سکو حرکت کنند، روی تخت می نشینند و میخوانند. تخت شینها که اکثرا مخالف خوانند شامل شبیه خوان یزید، ابن زیاد، مامون و… میشوند. آنها لباس جنگ به تن نمی کنند و حکم می دهند.
ج. نعش: سیاهی لشگرند. نمی شود به آنها شبیه خوان گفت چون دیالوگی ندارند و فقط در صحنه حاضرند. معمولاً نعشها، افراد همان روستا یا از اطرافیان بانی میباشند.
معین البکا یا کارگردان: مسلطترین شبیهخوان و پیشکسوتی که مجالس تعزیه و دیگر شبیه خوانان را به خوبی میشناسد. معین البکا براساس محل برگزاری، نوع و فضای تعزیه، شبیه خوانها را دعوت به مشارکت می کند. او وظیفه تقسیم نقشها را دارد و باید با شبیه خوانها تمرین کند. معمولاً هم بازی نمیکند.
در گوشهاي مینشیند تا اگرکسی دیالوگهایش را فراموش کرد به کمکش برود. معین البکا، اضافه بر بازیگران، جامهدار «مسئول لباس» و گریمورهم میآورد که به آنها «عمله تعزیه» می گویند.
نسخه یا فیلمنامه: کل مکتوبات تعزیه را نسخه می گویند. متن تعزیهها هم مسجع و شعر هست. اکثر اشعار نسخهها هم از نوع مثنویاند و علمی نیستند. به نویسنده اشعار، مقتلنویس میگویند. خود نسخهها هم بخشها و نامهاي مختلفی دارند؛
الف. جُنگ: نمایشنامه کل یک مراسم تعزیه را جنگ مینامند، یک کتابچه کوچک با ابعادی نصف یک دفتر مشق هست. در انتهای هر جنگ، شمار بازیگران هر مجلس و وسایل مورد نیاز آن نوشته میشود. جنگ در حقیقت دفترچهاي قدیمی هست که در اختیار کارگردان یا معین البکا قرار می گیرد.
ب. فرد: دفترچهاي با ابعاد حدود ۱۵ در ۵ سانتیمتر که به راحتی در دست جا میشود. در این دفترچهها، دیالوگهاي هر شبیه خوان نوشته شده هست. در این نسخهها قسمتهایي که شبیه خوانها باید سکوت کنند، خط کشیده شده هست.
ج. کتاب تعزیه: دفترچهاي که چیدمان و ترتیب و تأخر دیالوگگویی را معلوم میکند. به این نحو که زیر نام هر شبیه خوان، نخستین کلمه مصراعی که باید بخواند دیده میشود. ترتیب اسامی هم ترتیب خواندن آنها را مشخص میکند. گرچه شبیه خوانها همراه معین البکا شب قبل از اجرا دورهم جمع میشوند و مدام دوره خوانی میکنند.
موسیقی: گروهی ۷ نفره که طبل، دهل، سنج، سرنا و شیپور می زنند. این گروه با اجرایشان تلاش میکنند، فضای صحنه را عوض کنند. هر وسیله در زمان خاصی نواخته میشود مثلاً طبل، موقع ورود افراد و سنج هم ضربات شمشیر در میدان جنگ را همراهی می کند. این موسیقی هیچ وقت همراه با آواز و خواندن شبیه خوانها همراه نمی شود.
هر کدام از شبیه خوانها هم دستگاه آوازی خاصی دارند مثلاً امام خوان در دستگاه پنجگاه و رهاوی می خواند. شبیه خوان عباس در چهارگاه میخواند. مخالف خوانها، سهگاه میخوانند حتی بازیگر نقش عبدالله فرزند امام حسین «ع» در گوشه راک میخواند که برای همین این گوشه به راک عبدالله مشهور شده هست.
تعلیم تعزیه
تعزیه مثل خیلی از هنرهای بومی این کشور، زیاد تعلیم کلاسیک ندارد. تعزیهخوانها معتقدند این هنر را باید مرحله به مرحله یاد گرفت و با سرکلاس نشستن نمیشود، تعزیهخوان شد. اما تعزیه خوانی مثل تئاتر و سینما احتیاج به استعداد بازیگری و گرچه حافظه مفید برای حفظ کردن دیالوگها دارد. تعزیه خوان نباید خجالتی باشد و بتواند آسان داد و فریاد کند.
برای تعزیهخوان شدن به روش سنتی باید از کودکی مراحل را طی کرد؛ اول «بچه خوانی» هست یعنی بازی در نقش طفلان مسلم. بعد در نوجوانی، قاسم خوانی میکنند که همان بازی در نقش قاسم هست. در این مرحله چون صدا بالغ می شود،انها که صدای کلفت تری دارند وارد جمع منفی خوانها می شوند
و آن ها که صدای بهتری دارند نقشهاي مثبت را بازی می کنند. اگر هم صدای تعزیهخوان، زیر باشد نقش زن به او می دهند «درتعزیه، زنان بازی نمی کنند».در اتمام این که تعزیه خوانی صیر وحوصله زیادی میخواهد.