وقایع زندگی مسلم ابن عقیل تا شهادت 

مسلم ابن عقیل یکی از یاران باوفای امام حسین «ع» بود کـه خودش و فرزندانش در راه اسلام بـه شهادت رسیدند و ماجرای طفلان مسلم مشهور است. 

مسلم بن عقیل
مسلم بن عقیل بن ابی طالب «شهادت: ۶۰ق.»، فرزندعقیل بن ابی‌طالب پسر عموی امام حسین«ع» و سفیر او در کوفه هنگام قیام عاشورا. مسلم، بـه نمایندگی از امام حسین«ع» بـه کوفه رفت تا اوضاع آنجا را بـه امام گزارش کند کـه اگر کوفیان در دعوت خویش مصرّ و صادق‌اند، امام بـه آنجا برود.

وی در گزارشی بـه امام، از آمادگی کوفیان خبر داد. با نصب عبیدالله بن زیاد بـه حکومت کوفه و ترس و هراس کوفیان از او، آنان بـه ناگاه از اطراف مسلم پراکنده شدند و سرانجام وی دستگیر و در روز عرفه«سال ۶۰ق» بـه دستور عبیدالله بـه شهادت رسید.

مسلم در میان شهیدان قیام امام حسین«ع» جایگاه ویژه‌ای نزد شیعیان دارد. شیعیان وی را مظهر وفاداری، شجاعت و جوانمردی می دانند. مظلومیت و تنها ماندن او در کوفه، موضوع یکی از روضه‌هـای ماه محرم در میان شیعیان است.

نسب و خاندان مسلم بن عقیل
تاریخ ولادت مسلم بن عقیل بن ابی طالب روشن نیست. او در نهم ذی حجه سال ۶۰ق در کوفه بـه شهادت رسید. بر اساس برخی گزارش‌ها، مسلم در هنگام شهادت ۲۸ ساله بود اما پذیرش این روایت خالی از اشکال نیست چرا کـه سن فرزندان مسلم کـه در واقعه عاشورا بـه شهادت رسیدند ۲۷ و ۲۶ سال بیان شده است.

برخی با توجه بـه روایات حضور او در فتوحات و نیز نبرد صفین، سن وی را در هنگام شهادتش، بیش از ۵۰ سال دانسته‌اند. قبر مسلم در کوفه در قسمت شرقی مسجد کوفه قرار دارد. پدر وی، عقیل فرزند ابوطالب از نسب‌شناسان[ قریش و فصحای عرب بود. مادرش بنابر روایتی از زنان نبطی و از خاندان «فرزندا» بود

و بنابر روایاتی دیگر کنیزی بود بـه نام علیه «و بنابر روایتی حلیه» کـه عقیل وی را از شام خریده بود. چهره مسلم بن عقیل شباهت زیادی بـه پیامبر داشت. عده ای از منابع وی را شجاع‌ترین و نیرومندترین فرزندان عقیل معرفی کرده‌اند.

همسر و فرزندان مسلم بن عقیل
منابع تاریخی درباره تعداد فرزندان مسلم اختلاف نظر دارند. نام تعدادی از فرزندان وی در زمره شهدای کربلا یاد شده است.از آن میان شهادت عبدالله بن مسلم و محمد بن مسلم در کربلا در منابع کهن ثبت شده است. در گزارش‌هـای ضعیف‌تر کـه در منابع متاخر ثبت شده، نام تعداد دیگری از فرزندان مسلم بن عقیل، از جمله عون، مسلم، عبیدالله، جعفر و احمد نیز در شمار شهدای کربلا آمده است.

برخی منابع تاریخی از تعدادی از فرزندان مسلم با نام‌هـای ابراهیم، عبدالعزیز، علی، مسلم و دختری بـه نام حمیده یا ام حمیده یاد کرده‌اند.بنابر تصریح منابع، مادر عبدالله بن مسلم، رقیه دختر امام علی«ع» بوده و از این رو مسلم بن عقیل داماد امام علی«ع» بوده است. کنیه رقیه ام کلثوم می‎باشد. 

بر اساس برخی روایات مادر عبدالله و علی، رقیه و مادر “مسلم بن مسلم” زنی از طایفه بنی عامر بن صعصعه بوده است. در برخی منابع، از دو طفل مسلم یاد شده کـه پس از شهادت امام حسین«ع» اسیر و بـه دستور عبیدالله بن زیاد در کوفه زندانی شده و پس از گریختن از زندان بـه شهادت رسیده‌اند.

وقایع زندگی مسلم بن عقیل
درباره زندگی مسلم بن عقیل تا پیش از زمانی کـه از سوی امام حسین«ع» بـه کوفه رفت آگاهی بسیار اندک و گزارش‌هـای پراکنده‌ای وجود دارد.

شرکت در فتوحات افریقا: از جمله وقایع زندگی مسلم کـه در برخی منابع تاریخی ثبت شده است، حضور او در فتوحات شمال افریقا در سال ۲۱ هجری است. مسلم بن عقیل همراه با تعدادی از برادران خود از جمله جعفر و علی در فتح شهر بهنساء شرکت داشت.

نمایندگی امام حسین«ع» در کوفه
هنگام خروج امام حسین«ع» از مدینه بـه سوی مکه، مسلم بن عقیل یکی از همراهان او بود. پس از این کـه نامه‌هـای مردم کوفه بـه امام رسید، وی مسلم را بـه کوفه فرستاد تا اوضاع و شرایط آن شهر را بررسی کند و درباره درستی ادعای کوفیان مبنی بر کثرت پیروان امام«ع»، اطمینان یابد و بـه امام گزارش کند.

بنابر برخی روایات، امام حسین«ع»، قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبد سلولی و عبدالرحمان بن عبدالله ارحبی را نیز بـه همراه مسلم بن عقیل، بـه کوفه فرستاد.

آغاز حرکت و گرفتاری در راه
مسلم بن عقیل در نیمه ماه رمضان سال ۶۰ از مکه خارج شد و ابتدا بـه مدینه رفت و از آنجا همراه با دو راهنما، از بی‌راهه بـه سوی کوفه رهسپار شد کـه بـه نظر میرسد برای مخفی ماندن حرکتش بـه کوفه بوده است. انها در بیابان راه را گم‌کردند و دچار بی‌آبی و تشنگی شدند.

در این واقعه دو راهنما درگذشتند و خود مسلم نجات پیدا کرد و خود را بـه آبادی‌ای رساند و پیکی را نزد امام حسین«ع» فرستاد و واقعه را شرح داد و با اشاره بـه این کـه این پیش آمد را بـه فال بد گرفته، از ایشان خواست کـه وی را از ادامه راه منصرف کند اما امام دستور بـه ادامه راه داد.

مسلم در کوفه
مسلم در پنجم شوال بـه کوفه رسید و در خانه مختار بن ابی عبیده، و بنابر برخی روایات در خانه مسلم بن عوسجه ساکن شد. شیعیان بـه محل اقامت مسلم رفت و آمد میکردند و مسلم نامه امام حسین«ع» را برای انها می‌خواند. 

تاریخ ولادت مسلم بن عقیل بن ابی طالب روشن نیست.

 بیعت کوفیان با مسلم بن عقیل

مسلم پس از اقامت در کوفه آغاز بـه گرفتن بیعت برای امام حسین«ع»کرد. دعوت بـه کتاب خدا، سنت رسول الله، جهاد با ظالمین، دفاع از مستضعفین، کمک بـه محرومین، تقسیم عادلانه بیت المال، یاری اهل بیت، صلح با کسانی کـه این افراد با او صلح کنند و جنگ با کسانی کـه اینها با او بجنگند، سخن و فعل اهل بیت را گوش دادن و بر خلاف آن عمل نکردن، از شرایط این بیعت بود.

در کوفه ۱۲ هزار نفر بامسلم بن عقیل بـه نمایندگی از امام حسین«ع» بیعت کردند و برای همراهی امام اعلام آمادگی کردند. برخی تعداد بیعت کنندگان را ۱۸ هزار نفر و برخی بیش از ۳۰ هزار نفر نیز نوشته‌اند. عده ای از تاریخ پژوهان با تحلیل وقایعی کـه در ادامه حضور مسلم در کوفه روی داد

«از جمله غلبه آسان و بی‌دردسر عبیدالله بن زیاد بر این شهر و شکست قیام مسلم» تعداد واقعی بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل را بسیار کمتر از آن چـه در منابع نقل شده دانسته‌اند. برخی دیگر نیز با تخمین جمعیت آن زمان شهر کوفه بر اساس روایات تاریخی، مردان جنگی شهر کوفه را بیش از ۶۰ هزار نفر دانسته‌اند کـه بر این اساس، تعداد بیعت کنندگان با مسلم، تنها یک سوم جمعیت جنگجوی کوفه بوده‌اند.

بـه همین جهت در تحلیل شرایط حرکت امام بـه کوفه، لازم است بـه این نکته توجه شود مردمی کـه در کوفه با مسلم بیعت نکرده بودند، همگی از مخالفان امام یا دوستداران امویان نبوده‌اند بلکه عده کثیری از شرکت در این منازعه کناره گرفته بودند؛ از این رو همین تعداد بیعت کنندگان برای برپایی قیامی در کوفه کافی بود و با اتکا بـه همین موضوع بود کـه امام حسین«ع» با دریافت نامه مسلم، رهسپار کوفه شد.

مسلم بن عقیل نامه‌ای بـه امام حسین«ع» نوشت و تعداد زیاد بیعت کنندگان را تایید کرد و امام را بـه کوفه دعوت کرد. متن نامه مسلم بـه امام حسین«ع» در منابع، با اختلاف نقل شده است. بر این اساس، ۱۲ هزار،  ۱۸ هزار و حتی در برخی نیز بـه آمادگی تمام مردم کوفه در نامه وی اشاره شده است. 

ورود عبیدالله بن زیاد بـه کوفه
هنگام ورود مسلم بـه کوفه، حاکم این شهر نعمان بن بشیر بود کـه منابع تاریخی وی را فردی نرم خو و صلح طلب معرفی کرده‌اند. بر اساس برخی روایات نعمان دل خوشی از یزید نداشت.  هنگامی کـه خبر بیعت مردم با مسلم بن عقیل در کوفه پیچید، نعمان بن بشیر، مردم را جمع کرد و آنان را بـه دوری از تفرقه توصیه کرد

اما گفت تا کسی با من پیکار نکند، با او نخواهم جنگید. هنگامی کـه طرفداران حکومت اموی بـه این روش نعمان اعتراض کردند و وی را ضعیف خواندند، او گفت برای من این خوشتر از آن است کـه قوی باشم اما از فرمان خدا سرپیچی کنم. طرفداران و عاملان یزید، از جمله عمر بن سعد بن ابی وقاص و محمد بن اشعث کندی نامه‌ای بـه یزید نوشتند و بـه او گزارش دادند

کـه اگر کوفه را می‌خواهی، شتاب کن کـه حاکم فعلی کوفه، نعمان بن بشیر، ضعیف است یا خود را بـه ناتوانی زده است. بـه همین جهت یزید، عبیدالله بن زیاد را کـه در آن هنگام حاکم بصره بود، بـه حکومت کوفه نیز منصوب کرد. بنا بر قول مورخین معاویه ضمن وصیتی کـه نزد غلام او بود و بعدها بـه یزید داده شد، ابن زیاد را برای مقابله با شورش احتمالی تعیین کرده بود.

عبیدالله بن زیاد و نیز پدرش زیاد بن ابیه سابقه خشنی نزد مردم داشتند. خلفای پیشین غالبا برای سرکوب برخی شورش‌ها از این خاندان استفاده می‌کردند. پیش از این عبیدالله شورش خوارج را در بصره بـه نحو بسیار خشونت بار و شگفت‌آوری سرکوب کرده بود. با ورود او بـه کوفه بـه نظر میرسد

کـه اوضاع بـه ناگه علیه مسلم بن عقیل برگشت و بسیاری از مردم کوفه کـه قصد قیام علیه حکومت یزید را داشتند، از ترس جان، پراکنده شدند. عبیدالله پس از ورود بـه کوفه بـه جستجوی پیوند یافتگان با مسلم بن عقیل پرداخت و سران قبایل را تهدید کرد کـه نام و نشان بیعت کنندگان از قبیله خود را در اختیار او قرار دهند

و یا متعهد شوند کـه کسی از قبیله ایشان، مخالفت امویان نخواهد کرد وگرنه خونشان را خواهد ریخت و اموالشان را مصادره خواهد کرد. با آمدن عبیدالله بن زیاد بـه کوفه، و پخش خبر تهدیدها و اقدامات او، فضای کوفه نا امن شده بود و مسلم بن عقیل برای حفظ امنیت خود، از خانه مختار خارج شد

و بـه خانه هانی بن عروه از بزرگان کوفه رفت و از او خواست تا بـه او پناه دهد.[۴۹] هانی بن عروه با این کـه از خطر پذیرش این مسئولیت نگران بود، بـه مسلم پناه داد و از آن پس، شیعیان برای دیدار با مسلم بـه خانه هانی می‌رفتند.

نقشه قتل عبیدالله بن زیاد
بنابر گزارشی کـه در بیشتر منابع تاریخی نقل شده، روزی عبیدالله بن زیاد برای عیادت شریک بن الاعور حارثی کـه از شیعیان امام علی«ع» بود و با عبیدالله دوستی داشت و در بستر بیماری در خانه هانی بـه سر می برد بـه خانه هانی آمد. پیش از آمدن او، بـه پیشنهاد شریک بن اعور قرار شد مسلم در جایی پنهان شود

و در زمان مناسب عبیدالله بن زیاد را بـه قتل رساند. هنگامی کـه ابن زیاد بـه خانه هانی آمد، مسلم بن عقیل از کشتن او امتناع کرد و دلیل امنتاع خود را نارضایتی هانی بن عروه کـه دوست نداشت ابن زیاد در خانه‌اش کشته شود و نیز حدیثی از پیامبر«ص» عنوان کرد کـه از کشتن بـه شکل غافلگیرانه منع فرموده‌اند.

برخی پژوهشگران معاصر با بررسی گزارش‌هـای مربوط بـه این واقعه، در صحت آن تردید کرده و برخی دیگر آن را بـه کلی ساختگی و بی‌پایه دانسته‌اند.    

مسلم بن عقیل, در نهم ذی حجه سال ۶۰ «ه.ق» در کوفه بـه شهادت رسید

دستگیری هانی و قیام مسلم

ارتباط مسلم با شیعیان مخفیانه بود، اما عبیدالله بن زیاد با گماردن جاسوسی بـه نام معقل کـه خود را از طرفداران مسلم بن عقیل و علاقه‌مند بـه دیدار او نشان می‌داد از مخفیگاه مسلم، آگاه شد. بعد از این کـه عبیدالله بن زیاد از مخفی‌گاه مسلم آگاه شد، هانی بن عروة را بـه قصر فراخواند

و از او خواست مسلم را بـه وی تحویل دهد. چون هانی زیر بار چنین کاری نرفت بازداشت شد. هنگامی کـه خبر دستگیری هانی بـه مسلم رسید، مسلم از پیروان خود خواست قیام کنند، بنابر روایات منابع تاریخی حدود ۴۰۰۰ نفر با شعار یا منصور امت فراهم شدند.[۵۵] در نیرو‌هایی کـه مسلم فراهم آورده بود،

عبدالرحمن بن کریز فرمانده کندیان، مسلم بن عوسجه فرمانده مذحجیان، ابی ثمامه صیداوی فرمانده تمیم و همدان و عباس بن جعده بن هبیره فرمانده قریش و انصار بودند.[۵۶] قیام کنندگان بـه سوی قصر حکومت راه افتادند و آن را محاصره کردند، داخل قصر تنها ۵۰ تن از محافظان عبیدالله و نزدیکان وی حضور داشتند.

در این هنگام عبیدالله بن زیاد از بعضی از بزرگان کوفه کـه کنارش بودند مانند محمد بن اشعث، کثیر بن شهاب حارثی، شبث بن ربعی، قعقاع بن شور، حجار بن ابجر و شمر بن ذی الجوشن خواست کـه بـه میان جمعیت روند و با دادن وعده و وعید و ترساندن مردم از رسیدن سپاه شام،

آنان را از یاری مسلم و امام حسین«ع»، بازدارند.[۵۸] این حیله کارگر شد. روایات تاریخی از ترس مردم در پی تبلیغات همراهان عبیدالله و سرعت پراکنده شدن آنان از اطراف مسلم حکایت دارند، تا جایی کـه شب‌هنگام مسلم تنها ماند و جایی برای خفتن نداشت.

دستگیری و شهادت مسلم
مسلم پس از تنهایی و بی سرپناهی بـه زنی بـه نام طوعه پناه برد و در خانه او مخفی شد؛ اما پسر طوعه، صبح روز بعد، خبر را بـه عوامل حکومت رساند و ابن زیاد گروهی ۷۰ نفره را بـه محمد بن اشعث داد کـه مسلم را دستگیر کند و بـه قصر بیاورند.

پس از زد و خوردی کـه میان مسلم و نیروهای حکومتی پیش آمد، محمد بن اشعث بـه مسلم گفت اگر تسلیم شود در امان است. بدین طریق مسلم، تسلیم شد و بـه قصر آورده شد ولی ابن زیاد، امان پسر اشعث را بیجا خواند و پس از مشاجراتی کـه میان وی و مسلم گذشت، دستور داد،

بکیر بن حمران «کـه خود، در درگیری با مسلم زخمی شده بود» وی را بـه بالای قصر برده و سرش را از بدن جدا کند. پس از جدا کردن سر مسلم، بدن وی را از بالای قصر بـه پایین انداختند. بنا بر برخی گزارش‌هـای تاریخی مسلم کـه نگران امام حسین«ع» بود از عمر بن سعد کـه قریشی بود خواست تا بدو وصیت کند.

نخستین وصیت او این بود تا کسی را نزد امام فرستد و وی را از آمدن بـه کوفه منع کند. دیگر آن کـه جنازه وی را کفن و پس از آن دفن کند و دیگر آن کـه بدهی او را با فروختن شمشیر و دیگر وسایلش بپردازد. پس از شهادت مسلم، ابن زیاد دستور قتل هانی بن عروه را نیز صادر کرد و سپس سرهای این دو را بـه شام نزد یزید بن معاویه فرستاد

علت شکست قیام کوفه و ماموریت مسلم
بیشتر نویسندگان معاصر، با توجه با اطلاعات موجود در منابع، در علت‌یابی شکست قیام مردم کوفه هنگام حضور مسلم در این شهر، بـه نقش سیاست‌هـای عبیدالله بن زیاد در ایجاد وحشت در میان مردم کوفه و نیز ساختار اجتماعی کوفه کـه مانع اتحاد و همبستگی مردمان کوفه می‌شد و روانشناسی کوفیان کـه آنان را افرادی احساساتی و نظم ناپذیر و دنیا طلب معرفی می کند، تاکید کرده‌اند.

اخیرا یکی از نویسندگان در کنار عوامل دیگر شکست قیام مسلم،از ضعف فرماندهی در این قیام یاد کرده‌[۶۸]هرچند دلیل روشنی بر این مدعا ارائه نکرده‌است. بـه نظر میرسد کـه سخنان و خطبه‌هـای نزدیکان امام حسین«ع» پس از واقعه عاشورا از جمله خطبه حضرت زینب«س» پس از ورود بـه کوفه هنگامی کـه بـه اسارت سپاه عمر بن سعد درآمد، بیشتر با نظریه نخست همراه است.