درباره سوره مبارکه توبه و خواص خواندن آن 

سوره توبه یکی از پرفضیلت ترین سوره های قرآن هست که در شروع آن بسم الله رحمن رحیم نیامده هست که علت جالبی برای این امر وجود دارد. درمورد ی علت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ی توبه ميان مفسران اختلاف نظر وجود دارد.

1 – برخي حكمت آن را رابطه سوره های انفال و توبه يا آن كه اين دو سوره را يك سوره دانسته و آن را دليل عدم ذكر « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» معرفي نموده اند.

كساني كه رابطه ميان سوره ی انفال و توبه را دليل نيامدن «بسم الله» در آغاز سوره ی توبه مي دانند، به روايتي از امام صادق ـ عليه السلام ـ تمسك كرده اند كه مي فرمايد: «انفال و برائت يك سوره محسوب مي شوند»[1] و معتقدند: تناسب و رابطه ميان اين دو سوره، از رابطه ساير سوره ها با يك ديگر بيش تر هست بلكه در بيش تر مسايل،

گويي سوره ی توبه متمم سوره ی انفال هست. چرا كه بيش تر مطالب اين دو سوره در اصول و فروع دين ، سنن الهي، شريعت و قانون، به ويژه قوانين جنگ و آنچه مربوط به آن هست مثل آمادگي رزمي ، اسباب پيروزي و غيره از امور روحي ، مالي ،احكام معاهدات ، پيمان ها از نظر حفظ ، نقض به موقع آنها و نيز احكام ولايت در جنگ ميان مؤمنان با يكديگر و كافران

با هم و هم چنين ويژگي مؤمنان راستين ،كفرپيشگان ، منافقان و بيماردلان، انچه در سوره ی انفال به طور اجمال مورد اشاره قرار گرفته در سوره ی توبه به تفصيل آمده هست.[2]

2- بعضي ديگر، دليل آن را عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ـ كه نشانه ی رحمت هست ـ با اعلام برائت ـ كه نشانه ی غصب هست ـ دانسته اند.

كساني كه اين دو را يك سوره نمي دانند و حكمت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ی توبه را عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلام برائت دانسته اند، استناد نموده اند به روايتي از حضرت علي ـ عليه السلام ـ كه مي فرمايند: « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ براي امان و رحمت هست ولي سوره ی برائت براي برداشته شدن امان از شمشير نازل شده هست.» [3]

اين گروه عقيده دارند سوره ی توبه مستقل هست و نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز آن به دلیل لحن قهرآميز سوره نسبت به مشركان و اعلام تنفر از مشركان پيمان شكن هست كه اين موضوع با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» كه نشانه ی صلح و رحمت هست سازگار نمي باشد.

3- بعضي از مفسّران كه اين دو سوره را يك سوره دانسته اند; اضافه بر وجود رابطه معنوي، بين دو سوره محسوب شدن سوره ی انفال از سوره های هفت گانه ی طولاني «سبع طوال» در روايات[4] و به دنبال آن سوره های مئون «صد آيه»، در صورتي كه سوره ی انفال به تنهايي 75 آيه هست ؛

تأييدي هست بر اين كه دو سوره ی انفال و توبه، مجموعاً هفتمين سوره ی طولاني قرآن هست; ضمن اين كه نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در ميان دو سوره را تأييد ديگري بر يكي بودن اين دو سوره دانسته اند.[5]

نتيجه:
سوره ی توبه با اعلان جنگِ عمومي با مشركان و طردِ تمام پيمان های پوشالي آنان افتتاح گشته هست و « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» حاملِ روح صلح و آرامش و هم زيستي مسالمت آميز هست; به همين جهت سوره ی جنگ و نبرد و يا سوره ی قتال و پيكار با مشركين، با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز نشده هست.

ممكن هست علت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در اول سوره ی توبه، مشابهت آن با سوره ی انفال باشد كه به سانِ بخشي از آن تلقي مي شود. سوره ی انفال بازگوكننده ی جهادِ مسلمين در جنگ بدر هست و سوره ی توبه جهادِ مسلمين را در جنگ تبوك گزارش مي كند; پس داستان مندرج در سوره ی انفال ـ از لحاظ هدفِ كلي

 تشويقِ مسلمين به جهاد و برحذر داشتن آنها از تخلف نسبت به اوامرِ خدا و رسول ـ همانند داستانِ موجود در سوره ی توبه هست; از اين رو، سوره ی توبه همراه سوره ی انفال و به دنبال آن آمده هست.[6]

به نظر ما مي توان ميان دو موضوع جمع كرد و با دقت به روايت امام صادق -عليه السلام- و حضرت علي-عليه السلام- ، حكمت ترك « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ی توبه، رابطه و تناسبِ ميان سوره ی انفال و توبه و هم چنين عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلان جنگ با مشركان پيمان شكن بدانيم;

زيرا در غير اين صورت، موضوع عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلام برائت، به تنهايي با سوره هايي مثل كافرون، منافقون و مسد كه با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز شده اند، نقض خواهد شد و از سوي ديگر، درست هست كه سوره ی توبه با آيات برائت شروع شده هست ،ولي متضمن موضوع توبه، محبت به پرهيزكاران، دادن چهار ماه مهلت به مشركان و … مي باشد كه نشان دهنده ی رحمت خداوند، حتّی در حق دشمن مي باشد.

نتيجه آن كه رابطه عميق ميان مطالب مطرح شده در سوره ی انفال و توبه و عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با آيات ده گانه ی برائت در آغاز سوره ی توبه مي تواند دليل ذكر نشدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» باشد.

==============================

پي نوشت ها:
[1]. طبرسی ، فضل بن علی ؛ مجمع البيان، ج 3، ص 6.

[2]. تفسير كاشف، ج 5، ص 255 به نقل از: عبده، محمد، تفسير المنار، ج 10، ص 148.

[3]. مجمع البيان، ج 3، ص 7.

[4]. ر.ك: تفسير ابن كثير، ج 1، ص 55; و تفسير طبري، ج 1، ص 34; و سيوطي: الدر المنثور، ج 1، ص 189 و ج 6 ص 101 و روض الجنان، ج 1، ص11 .

[5]. تفسير كاشف، ج 5، ص 255.

[6]. حجتي، سيد محمد باقر، اهداف و مقاصد سوره های قرآن كريم، ص 185.