سوره توبه یکی از پرفضیلت ترین سوره های قرآن هست که در شروع آن بسم الله رحمن رحیم نیامده هست که علت جالبی برای این امر وجود دارد. درمورد ی علت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ی توبه ميان مفسران اختلاف نظر وجود دارد.
1 – برخي حكمت آن را رابطه سوره های انفال و توبه يا آن كه اين دو سوره را يك سوره دانسته و آن را دليل عدم ذكر « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» معرفي نموده اند.
كساني كه رابطه ميان سوره ی انفال و توبه را دليل نيامدن «بسم الله» در آغاز سوره ی توبه مي دانند، به روايتي از امام صادق ـ عليه السلام ـ تمسك كرده اند كه مي فرمايد: «انفال و برائت يك سوره محسوب مي شوند»[1] و معتقدند: تناسب و رابطه ميان اين دو سوره، از رابطه ساير سوره ها با يك ديگر بيش تر هست بلكه در بيش تر مسايل،
گويي سوره ی توبه متمم سوره ی انفال هست. چرا كه بيش تر مطالب اين دو سوره در اصول و فروع دين ، سنن الهي، شريعت و قانون، به ويژه قوانين جنگ و آنچه مربوط به آن هست مثل آمادگي رزمي ، اسباب پيروزي و غيره از امور روحي ، مالي ،احكام معاهدات ، پيمان ها از نظر حفظ ، نقض به موقع آنها و نيز احكام ولايت در جنگ ميان مؤمنان با يكديگر و كافران
با هم و هم چنين ويژگي مؤمنان راستين ،كفرپيشگان ، منافقان و بيماردلان، انچه در سوره ی انفال به طور اجمال مورد اشاره قرار گرفته در سوره ی توبه به تفصيل آمده هست.[2]
2- بعضي ديگر، دليل آن را عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ـ كه نشانه ی رحمت هست ـ با اعلام برائت ـ كه نشانه ی غصب هست ـ دانسته اند.
كساني كه اين دو را يك سوره نمي دانند و حكمت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ی توبه را عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلام برائت دانسته اند، استناد نموده اند به روايتي از حضرت علي ـ عليه السلام ـ كه مي فرمايند: « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ براي امان و رحمت هست ولي سوره ی برائت براي برداشته شدن امان از شمشير نازل شده هست.» [3]
اين گروه عقيده دارند سوره ی توبه مستقل هست و نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز آن به دلیل لحن قهرآميز سوره نسبت به مشركان و اعلام تنفر از مشركان پيمان شكن هست كه اين موضوع با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» كه نشانه ی صلح و رحمت هست سازگار نمي باشد.
3- بعضي از مفسّران كه اين دو سوره را يك سوره دانسته اند; اضافه بر وجود رابطه معنوي، بين دو سوره محسوب شدن سوره ی انفال از سوره های هفت گانه ی طولاني «سبع طوال» در روايات[4] و به دنبال آن سوره های مئون «صد آيه»، در صورتي كه سوره ی انفال به تنهايي 75 آيه هست ؛
تأييدي هست بر اين كه دو سوره ی انفال و توبه، مجموعاً هفتمين سوره ی طولاني قرآن هست; ضمن اين كه نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در ميان دو سوره را تأييد ديگري بر يكي بودن اين دو سوره دانسته اند.[5]
نتيجه:
سوره ی توبه با اعلان جنگِ عمومي با مشركان و طردِ تمام پيمان های پوشالي آنان افتتاح گشته هست و « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» حاملِ روح صلح و آرامش و هم زيستي مسالمت آميز هست; به همين جهت سوره ی جنگ و نبرد و يا سوره ی قتال و پيكار با مشركين، با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز نشده هست.
ممكن هست علت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در اول سوره ی توبه، مشابهت آن با سوره ی انفال باشد كه به سانِ بخشي از آن تلقي مي شود. سوره ی انفال بازگوكننده ی جهادِ مسلمين در جنگ بدر هست و سوره ی توبه جهادِ مسلمين را در جنگ تبوك گزارش مي كند; پس داستان مندرج در سوره ی انفال ـ از لحاظ هدفِ كلي
تشويقِ مسلمين به جهاد و برحذر داشتن آنها از تخلف نسبت به اوامرِ خدا و رسول ـ همانند داستانِ موجود در سوره ی توبه هست; از اين رو، سوره ی توبه همراه سوره ی انفال و به دنبال آن آمده هست.[6]
به نظر ما مي توان ميان دو موضوع جمع كرد و با دقت به روايت امام صادق -عليه السلام- و حضرت علي-عليه السلام- ، حكمت ترك « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ی توبه، رابطه و تناسبِ ميان سوره ی انفال و توبه و هم چنين عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلان جنگ با مشركان پيمان شكن بدانيم;
زيرا در غير اين صورت، موضوع عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلام برائت، به تنهايي با سوره هايي مثل كافرون، منافقون و مسد كه با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز شده اند، نقض خواهد شد و از سوي ديگر، درست هست كه سوره ی توبه با آيات برائت شروع شده هست ،ولي متضمن موضوع توبه، محبت به پرهيزكاران، دادن چهار ماه مهلت به مشركان و … مي باشد كه نشان دهنده ی رحمت خداوند، حتّی در حق دشمن مي باشد.
نتيجه آن كه رابطه عميق ميان مطالب مطرح شده در سوره ی انفال و توبه و عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با آيات ده گانه ی برائت در آغاز سوره ی توبه مي تواند دليل ذكر نشدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» باشد.
==============================
پي نوشت ها:
[1]. طبرسی ، فضل بن علی ؛ مجمع البيان، ج 3، ص 6.
[2]. تفسير كاشف، ج 5، ص 255 به نقل از: عبده، محمد، تفسير المنار، ج 10، ص 148.
[3]. مجمع البيان، ج 3، ص 7.
[4]. ر.ك: تفسير ابن كثير، ج 1، ص 55; و تفسير طبري، ج 1، ص 34; و سيوطي: الدر المنثور، ج 1، ص 189 و ج 6 ص 101 و روض الجنان، ج 1، ص11 .
[5]. تفسير كاشف، ج 5، ص 255.
[6]. حجتي، سيد محمد باقر، اهداف و مقاصد سوره های قرآن كريم، ص 185.